راه‌های تبیین مجملات قرآنی از نگاه اصولیان و قرآن‌پژوهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران؛ دانش‌آموخته سطح 4 حوزه علمیه خراسان

2 گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

3 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

چکیده

از مباحث مطرح در دانش اصول و علوم قرآن، «مجمل و مبیّن» است که نشان می‌دهد برخی از خطابات قرآنی نیازمند بیانی هستند تا مقصود الهی را با تمام ابعاد و جوانب بازگویند. از این‌رو، راه‌هایی جهت تبیین این مجملات بیان شده است. این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی در پی بازکاوی و تحلیل راهکارهای تبیین مجملات قرآنی در دانش اصول و علوم قرآن است. بررسی کتاب‌های اصولی از گذشته تا حال نشان می‌دهد که دانش اصول نزد پیشینیان در این موضوع پربارتر عمل کرده و مبحثی با عنوان بیان در آثار اصولی حضور داشته که میان مبیّن با مجمل پیوند برقرار می‌ساخته و امروزه کم‌رنگ شده است. در آثار اصولی، توجه بر راه‌های بیان معطوف به نفس آیات و اقوال و افعال پیامبر(ص) بوده است؛ اما در آثار قرآن‌پژوهی، این دایره توسعه پیدا کرده و بر قرائن گوناگونی در تبیین مجملات قرآنی تکیه می‌شود و تطبیقات فراوان قرآنی در آن‌ها وجود دارد. تعامل مباحث علوم قرآن و علم اصول، موجب رشد و پختگی و کارایی هریک از آن دو می‌گردد. لازم است بحث مجمل و مبیّن بازطراحی جدیدی شود و به «اجمال و بیان» تغییر یابد و در محورهای اجمال مفهومی، اجمال مصداقی و اجمال در مقام عمل تنظیم شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Ways of the Explanation of Quranic Concises from the Perspective of the Theoretician in Law and the Quranic Researches

نویسندگان [English]

  • Hassan Kharaqani 1
  • Sayyid Mahmud Marvian Hosseini 2
  • Hamzeh Qavidel 3
1 Associate professor, Razavi University of Islamic Sciences
2 Assistant professor, Razavi University of Islamic Sciences
3 PhD student in Quran & Hadith Sciences, Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]

One of the topics raised in the knowledge of uṣūl or principles (Arabic: أصول) and studies of the Quran is “concise and explanatory” (Arabic: مُجمَل و مُبَیَّن) which shows that some of the Quranic rhetoric need an expression to convey the divine purpose with all dimensions and aspects. Hence, there are ways to explain these concises. This article seeks to analyze and review strategies to explain the Quranic concises in the knowledge of uṣūl or principles (Arabic: أصول) and studies of the Quran by descriptive-analytical method. Examining the books of uṣūl from the past to the present shows that the knowledge of the uṣūl of the past has been better in this subject and there was a topic called “explication” (Arabic: بیان) in Usul works, which establishes a connection between explanatory with concise and it has become less prominent today. Attention in the works of uṣūl has been focused on the ways of expressing the verses and the words and actions of the Prophet(PBUH), but this circle is developed in the works of the Quran and relies on various circumstantial evidence in explaining the Quranic concises and there are many Quranic adaptations in them. The studies of the Quran and the knowledge of uṣūl or principles (Arabic: أصول) causes the growth and efficiency of each of them. It is necessary to discuss a new review and change it to “obscurity and explication” (Arabic: إجمال و بیان) and be adjusted in the fields of conceptual obscurity, applicability obscurity and practical obscurity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quranic sciences
  • Knowledge of uṣūl or principles (Arabic: علم الأصول)
  • Concise (Arabic: مُجمَل)
  • Explanatory (Arabic: مُبَیَّن)
  • Explication (Arabic: بیان)
  • Literal and illiteral contexts

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1409 ق.
  3. ابن شهید ثانی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن زین‌الدین عاملی، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، چاپ نهم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
  4. ابن‌عطیه اندلسی، ابومحمد عبدالحق بن غالب، المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422 ق.
  5. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.
  6. ابن‌منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، مصر، طبعة بولاق، 1290 ش.
  7. ازهری، ابومنصور محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421 ق.
  8. انصاری، مرتضی بن محمدامین، مطارح الانظار، تقریر ابوالقاسم نوری تهرانی (کلانتری)، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1383 ش.
  9. بابایی، علی‌اکبر، قواعد تفسیر قرآن، قم ـ تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ـ سمت، 1394 ش.
  10. بخاری، ابوعبداللّٰه محمد بن اسماعیل جعفی، الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول اللّٰهr و سننه و ایامه، دمشق، دار طوق النجاة، 1422 ق.
  11. بخاری، علاءالدین عبدالعزیز بن احمد، کشف الاسرار عن اصول فخرالاسلام البزدوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418 ق.
  12. بهجت، محمدتقی، مباحث الاصول، قم، شفق، 1388 ش.
  13. جصّاص، ابوبکر احمد بن علی رازی، الفصول فی الاصول، تحقیق عجیل جاسم نشمی، کویت، وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، 1405 ق.
  14. جوادی آملی، عبداللّٰه، سرچشمه اندیشه، قم، اسراء، 1386 ش.
  15. جوهری، ابونصر اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، چاپ سوم، بیروت، دار العلم للملایین، 1404 ق.
  16. حائری اصفهانی، محمدحسین بن عبدالرحیم، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیه، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، 1404 ق.
  17. حسینی واسطی زبیدی، محب‌الدین ابوفیض سیدمحمدمرتضی بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
  18. حفناوی، محمد ابراهیم، اثر الاجمال و البیان فی الفقه الاسلامی، مصر ـ منصوره، دار الوفاء، 1412 ق.
  19. حیدری، سیدعلی‌نقی، اصول الاستنباط فی اصول الفقه و تاریخه باسلوب جدید، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1412 ق.
  20. راسخ، عبدالمنان بن عبدالرحمن، معجم اصطلاحات اصول الفقه، بیروت، دار ابن‌حزم، 1424 ق.
  21. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت ـ دمشق، دار القلم ـ الدار الشامیه، 1412 ق.
  22. زحیلی، وهبة بن مصطفی، اصول الفقه الاسلامی، دمشق، دار الفکر، 1406 ق.
  23. زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، چاپ دوم، دمشق، دار الفکر، 1411 ق.
  24. زرکشی، بدرالدین محمد بن بهادر بن عبداللّٰه، البحر المحیط فی اصول الفقه، تحقیق محمد محمد تامر، چاپ سوم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421 ق.
  25. زرکشی، بدرالدین محمد بن بهادر بن عبداللّٰه، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلی، جمال حمدی ذهبی و ابراهیم عبداللّٰه کردی، بیروت، دار المعرفه،1410 ق.
  26. سبت، خالد بن عثمان، قواعد التفسیر جمعًا و دراسة، عربستان سعودی، دار ابن‌عفان، 1417 ق.
  27. سید مرتضی علم‌الهدی، ابوالقاسم علی بن حسین موسوی، الذریعة الی اصول الشریعه، تصحیح ابوالقاسم گرجی، تهران، دانشگاه تهران، 1376ش.
  28. سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، 1373 ش.
  29. سیوطی، ابوالفضل جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق فوّاز احمد زمرلی، چاپ دوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1421 ق.
  30. شافعی، ابوعبداللّٰه محمد بن ادریس، الرساله، تحقیق احمد شاکر، قاهره، مصطفی بابی حلبی، 1358 ق.
  31. شمس‌الائمه سرخسی حنفی، ابوبکر محمد بن احمد بن ابی‌سهل، اصول السرخسی، هند ـ حیدرآباد دکن، لجنة احیاء المعارف النعمانیه، بی‌تا.
  32. صافی گلپایگانی، لطف‌اللّٰه، بیان الاصول، قم، دفتر معظم‌له، دائرة التوجیه و الارشاد الدینی، 1428 ق.
  33. صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، قم، شریف رضی، 1372 ش.
  34. صدر، سیدمحمدباقر، بحوث فی علم الاصول، تقریر حسن عبدالساتر، بیروت، الدار الاسلامیه، 1417ق. (الف)
  35. صدر، سیدمحمدباقر، بحوث فی علم الاصول، تقریر سیدمحمود هاشمی شاهرودی، چاپ سوم، قم، مٶسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیتŒ، 1417 ق. (ب)
  36. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت، مٶسسة الاعلمی، 1390 ق.
  37. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  38. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412 ق.
  39. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران، مرتضوی، 1375 ش.
  40. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  41. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، العُدّة فی اصول الفقه، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، محمدتقی علاقبندیان، 1417 ق.
  42. عثمان، محمود حامد، القاموس المبین فی اصطلاحات الاصولیین، ریاض، دار الزاحم، 1423 ق.
  43. عراقی، ضیاءالدین، نهایة الافکار، تقریر محمدتقی بروجردی نجفی، چاپ سوم، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1417 ق.
  44. عک، خالد عبدالرحمن، اصول التفسیر و قواعده، بیروت، دار النفائس، 1428 ق.
  45. علامه فانی اصفهانی، سیدعلی، آراء حول مبحث الالفاظ فی علم الاصول، قم، رضا مظاهری، 1401 ق.
  46. عنایه، غازی حسین، هدی الفرقان فی علوم القرآن، بیروت، عالم الکتب، 1416 ق.
  47. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، بیروت، المکتبة العصریه، 2015 م.
  48. فاضل موحدی لنکرانی، محمد، اصول فقه شیعه (درس‌های خارج اصول)، تقریرات محمود و سعید ملکی اصفهانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهارŒ، 1381 ش.
  49. فاکر میبدی، محمد، قواعد التفسیر لدی الشیعة و السنّه، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1385 ش.
  50. فتاحی‌زاده، فتحیه، و فاطمه حبیبی، «بررسی آراء سیوطی در اجمال و تبیین آیات قرآن کریم با محوریت اندیشه‌های علّامه طباطبایی»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال سیزدهم، شماره 1 (پیاپی 29)، بهار 1395 ش.
  51. قَرافی، شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن ادریس بن عبدالرحمن صَنهاجی مصری، نفائس الاصول فی شرح المحصول، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، مصر، مکتبة نزار مصطفی الباز، 1416 ق.
  52. قمی، میرزا ابوالقاسم بن محمدحسن، القوانین المحکمة فی الاصول، تحقیق رضا حسین صبح، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، 1430 ق.
  53. مجاهد طباطبایی حائری، سیدمحمد بن علی، مفاتیح الاصول، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1296 ق.
  54. محقق حلّی، نجم‌الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید هذلی، معارج الاصول، تحقیق سیدمحمدحسین رضوی کشمیری، لندن، مٶسسه امام علیŒ، 1423 ق.
  55. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389 ش.
  56. مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1430 ق.
  57. مکی، ابن‌عقیله، الزیادة و الاحسان فی علوم القرآن، امارات، شارجه، جامعة الشارقه، 1427 ق.
  58. موسوی، فاطمه، «کاوشی نو دربارۀ مجمل در قرآن»، فصلنامه مشکوة، سال سی و یکم، شماره 4 (پیاپی 117)، زمستان 1391 ش.
  59. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی تبریزی، قم، دار الفکر، 1382 ش.
  60. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، تقریر محمداسحاق فیاض، چاپ چهارم، قم، دار الهادی، 1417 ق.
  61. موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، تهذیب الاصول، چاپ دوم، قم، المنار، بی‌تا.
  62. موسوی قزوینی، سیدابراهیم بن محمدباقر، ضوابط الاصول، قم، مٶلف، 1371 ق.
  63. وهبی، فهد بن مبارک بن عبداللّٰه، المسائل المشترکة بین علوم القرآن و اصول الفقه و اثرها فی التفسیر، ریاض، مرکز تفسیر للدراسات القرآنیه، 1435 ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار