عوامل پیدایش دو پدیدۀ «ما تأخّر حکمه عن نزوله» و «ما تأخّر نزوله عن حکمه»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه یزد

چکیده

در میان کتاب‌های علوم قرآنی و تفسیر، اصطلاحی با عنوان «ما تأخّر حکمه عن نزوله وما تأخّر نزوله عن حکمه» خودنمایی می‌کند. عبارت «ما تأخر حکمه عن نزوله» بدین‌معناست که آیاتی از قرآن کریم نازل شده‌اند، اما پس از مدتی حکمشان تشریع شده است؛ مانند نزول آیۀ «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی» ﴿اعلی/ 14﴾ در مکه و تفسیر «تَزَکَّی» به زکات واجب و تشریع آن در مدینه. عبارت «ما تأخّر نزوله عن حکمه» بدین‌معناست که حکمی در مکه تشریع شده و پس از مدتی در مدینه آیات مربوط به آن حکم نازل شده است؛ مانند تشریع حکم نماز جمعه در مکه و نزول آیات مربوط به این حکم در سورۀ جمعه و در مدینه. اولین بار بغوی اصطلاح «ما تأخّر حکمه عن نزوله» را بیان کرد. اصطلاح «ما تأخّر نزوله عن حکمه» نیز توسط سیوطی ابداع شد. اعتباربخشی مطلق به سخنان صحابۀ پیامبر و تابعان، بی‌توجهی به قاعدۀ جری و تطبیق و اعتقاد به سبب نزول خاص و تفسیر نادرست برخی از آیات قرآن کریم، از دلایل اصلی پیدایش این دو پدیده است. در این پژوهش به شیوه توصیفی ـ تحلیلی ضمن تشریح علل پیدایش این دو پدیده، به تفسیر آیات مدعای این دو پدیده پرداخته شده و بیش از پیش نادرستی این دو پدیده آشکار گشته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Factors Causing Two Phenomena “ما تأخّر حکمه عن نزوله the Delayed Ruling until after the Revelation” and “ما تأخّر نزوله عن حکمه the Delayed Revelation until after Its Ruling”

نویسندگان [English]

  • Muhammad Ali Heydari Mazreh Akhond
  • Bemanali Dehghan Mongabadi
Assistant professor at University of Yazd
چکیده [English]

Among the Quranic sciences and Quran exegesis books, a term titled “ما تأخّر حکمه عن نزوله the delayed ruling until after the revelation” and “ما تأخّر نزوله عن حکمه the delayed revelation until
after Its ruling” (Qur’anic verses and surahs which were revealed before their rulings and after their ruling) flourishes. The statement
“ما تأخّر حکمه عن نزوله the delayed revelation until after Its ruling” means there are verses which have been revealed but after some times their rulings have been legislated (Arabic: تشریع tas̲h̲rīʿ) like the revelation of the verse “قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی successful indeed are those who purify themselves” (Arabic: سورة الأعلی 14th verse of Surah Al-A'la) in Mecca and interpreting “تَزَکَّی to be purified” as compulsory zakāt (Arabic: زکاة) and its legislation in Medina. The statement “ما تأخّر نزوله عن حکمه revelation after its ruling” means a judgment has been legislated in Mecca and after some time its verses has been revealed in Medina like the legislation of the ruling of Friday prayer in Mecca and the revelation of the verses related to this ruling in surat al-Jumu'ah (Arabic: سورة الجمعة) in Medina. First time the term “ما تأخّر حکمه عن نزوله the delayed revelation until after its ruling” was stated by al-Baghawī and the term “ما تأخّر حکمه عن نزوله the delayed revelation until after its ruling” was declared by al-Suyuti. The absolute trust (firm belief) in the speech of the companions of the Prophet (Arabic: صحابة saḥābah) and followers or successors of the companions of the prophet (Arabic: تابعون tābi'ūn) and inattention to the principle of applicability and conformity (Arabic: جری وتطبیق jari and tatbiq) and belief in a special occasion and the untrue exegesis of some verses of the noble Quran are of the main reasons of causing these two phenomena. While interpreting the reasons of the invention of these two phenomena this research with analytic-descriptive method has studied the exegesis of the verses which have affirmed (justified and declared) these two phenomena and increasingly, it has revealed the untruthfulness of these two phenomena.

کلیدواژه‌ها [English]

  • “ما تأخّر حکمه عن نزوله the delayed ruling until after the revelation”
  • “ما تأخّر نزوله عن حکمه the delayed revelation until after its ruling”
  • Applicability and conformity (Arabic: جری وتطبیق jari and tatbiq)
  • Justice of the companions of the prophet

مراجع

  1. آل غازی، سیدعبدالقادر ملاحویش، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق، مطبعة الترقی، 1382 ق.
  2. ابن ابی‌حاتم رازی، عبدالرحمن بن ابی‌حاتم محمد بن ادریس، تفسیر القرآن العظیم مسنداً عن الرسولr و الصحابة و التابعین (تفسیر ابن ابی‌حاتم الرازی المسمی التفسیر بالمأثور)، چاپ سوم، ریاض، مکتبة نزار مصطفی الباز، 1419 ق.
  3. ابن اثیر جزری، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی‌الکرم محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دار الفکر، 1409 ق.
  4. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  5. ابن شهر آشوب سروی مازندرانی، رشیدالدین محمد بن علی،متشابه القرآن و مختلفه، قم، بیدار، 1369 ش.
  6. ابن عبدالبرّ، یوسف بن عبداللّٰه، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تصحیح عادل مرشد، عمان، دار الاعلام، 1423 ق.
  7. ابن عطیه اندلسی، ابومحمد عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422 ق.
  8. ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1419 ق.
  9. بغوی، ابومحمد حسین بن مسعود، تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
  10. بقاعی، برهان‌الدین ابوالحسن ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور، چاپ سوم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1427 ق.
  11. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، به کوشش عبداللّٰه محمود شحاته، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1423 ق.
  12. حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1409 ق.
  13. حسینی آلوسی بغدادی، شهاب‌الدین محمود بن عبداللّٰه، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1415 ق.
  14. حسینی بحرانی، سیدهاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مٶسسة البعثه، 1415 ق.
  15. حقی بروسوی، اسماعیل بن مصطفی، روح البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
  16. خازن، علاءالدین علی بن محمد بن ابراهیم بغدادی، تفسیر الخازن المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  17. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، الکفایة فی علم الروایه، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405 ق.
  18. زارع، زکیه، مهدی جلالی، و محمدحسن رستمی، «تأملی در نظریه تفکیک نزولی و تأخیر تشریعیِ سورۀ اعلی از رهگذر بررسی اخبار و آراء»، فصلنامه کتاب قیم، سال چهارم، شماره 10، بهار و تابستان 1393 ش.
  19. زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دمشق، دار الفکر، 1411 ق.
  20. زرکشی، بدرالدین محمد بن عبداللّٰه، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1410 ق.
  21. زمخشری، جاراللّٰه محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق.
  22. سخاوی، شمس‌الدین ابوالخیر محمد بن عبدالرحمن، المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الاحادیث المشتهرة علی الالسنه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420 ق.
  23. سید قطب بن ابراهیم شاذلی، فی ظلال القرآن، بیروت، دار الشروق، 1425 ق.
  24. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  25. شوکانی، محمد بن علی بن محمد صنعانی، فتح القدیر الجامع بین فنّی الروایة و الدرایة من علم التفسیر، دمشق ـ بیروت، دار ابن کثیر ـ دار الکلم الطیب، 1414 ق.
  26. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنّه، قم، فرهنگ اسلامی، 1406 ق.
  27. صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن العزیز المسمّی تفسیر عبدالرزاق، بیروت، دار المعرفه، 1411 ق.
  28. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390 ق.
  29. طبرانی، سلیمان بن احمد بن ایوب، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم للامام الطبرانی، تحقیق هشام البدرانی، اردن، دار الکتاب الثقافی، 2008 م.
  30. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن،مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  31. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412 ق.
  32. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  33. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، نوید اسلام، 1392 ش.
  34. عمادالدین، محمد رشید، اسباب النزول و اثرها فی بیان النصوص؛ دراسة مقارنة بین اصول التفسیر و اصول الفقه، بیروت، دار الشهاب، بی‌تا.
  35. عیاشی، ابونصر محمد بن مسعود بن عیاش السلمی السمرقندی، کتاب التفسیر، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیه الاسلامیه، 1363 ش.
  36. فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، التفسیر الکبیر؛ مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
  37. قاسمی، محمد جمال‌الدین، تفسیر القاسمی المسمی محاسن التأویل، تحقیق محمد باسل عیون السود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418 ق.
  38. قطب‌الدین راوندی، ابوالحسین سعید بن هبةاللّٰه، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، چاپ دوم، قم، کتابخانۀ آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1405 ق.
  39. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ش.
  40. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
  41. ماوردی بصری، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، النکت و العیون تفسیر الماوردی، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1415 ق.
  42. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1406 ق.
  43. مدیر شانه‌چی، کاظم، درایة الحدیث، قم، مرکز نشر اسلامی، 1364 ش
  44. مغنیه، محمدجواد، التفسیر المبین، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1425 ق.
  45. ملکی میانجی، محمدباقر،مناهج البیان فی تفسیر القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1414 ق.
  46. میبدی، ابوالفضل رشیدالدین احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تحقیق علی‌اصغر حکمت، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر، 1371 ش.
  47. نیکزاد، عباس، «عدالت صحابه در ترازوی تحقیق»، رواق اندیشه، شماره 28، فروردین 1383 ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار