معناشناسی تاریخی واژه «حنیف» و شناسایی تحول معنایی آن با تأکید بر نفی ارزش‌های موهوم

نوع مقاله : ترویجی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانشیار، گروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

2 دانشیار، گروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

3 دانش‌پژوه دکتری رشتۀ قرآن و علوم با گرایش روان‌شناسی، جامعة المصطفی، تهران، ایران

چکیده

واژه «حنیف» یکی از واژگان غریب قرآن کریم است که تاکنون پژوهش‌های متعددی درباره آن سامان یافته است. دلیل غرابت معنایی این واژه آن است که معنای ریشه‌ای واژه «حنیف»، «منحرف» و «نجس» است، درحالی‌که در قرآن کریم این واژه به معنای «موحّد» به‌عنوان وصف حضرت ابراهیم(ع) به کار رفته است. روشن است این تحول معنایی عمیق، با توجه به مخاطب خاص و با هدف مشخصی رخ داده است. شناسایی این تحول معنایی و دلیل کاربرد «حنیف» در معنای «موحّد»، مسئله این پژوهش است. برای پاسخ به این پرسش، از روش معناشناسی تاریخی استفاده می‌شود. واژه «حنیف»، در برخی آیات در گفتمان جدلی بین قرآن و اهل‌کتاب برای انکار باورهای نژادپرستانه و خرافی بنی‌اسرائیل به کار رفته است. استفاده از دانش معناشناسی تاریخی می‌تواند دلایل تحول معنایی واژه «حنیف» را در ارتباط با دو مؤلفه معنایی «سلامت» و «ابراهیم»(ع) تبیین نماید. هدف از کاربرد واژه «حنیف» به‌جای واژه «موحّد»، در قرآن کریم به چالش کشاندن باورهای نژادپرستانه و خرافی اهل‌کتاب، ارزش‌های غیرواقعی و بنیان نهادن یک نظام اندیشه موحدانه و عقلانی، در اندیشه اسلامی بوده است. فهم معنای التزامی و تاریخی واژه «حنیف» به‌عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین ارزش قرآنی، می‌تواند دلیل کاربرد این وصف را برای حضرت ابراهیم(ع) در قرآن با توجه به بافت متنی تبیین نماید. معنای التزامی واژه «حنیف» می‌تواند ارزش‌های موهوم نژادپرستی، جنسیتی، مکانی و مادی را نفی کند و ارزش حقیقی توحید را اثبات نماید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Historical Semantics of the Word “Hanīf” and the Identification of its Semantic Transformation with Emphasis on Rejecting Spurious Values

نویسندگان [English]

  • Bibi Zainab Hosseini 1
  • Abolfazl Alishahi Ghalehjouqi 2
  • Farzaneh Ghanbari 3
1 Corresponding Author, Associate Professor, Department of Theology Teaching, Farhangian University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Theology Teaching, Farhangian University, Tehran, Iran
3 PhD Student in Qur’an and Sciences with a Specialization in Psychology Al-Mustafa International University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The word “hanīf” is one of the uncommon terms in the Holy Qur’an, and numerous studies have been conducted regarding its meaning. The semantic perplexity of this word lies in the fact that its original meaning is “deviant” or “impure,” while in the Qur’an it is used in the sense of “monotheist” as an attribute of Prophet Abraham (Ibrāhīm (pbuh)). Clearly, this profound semantic transformation occurred with a specific audience and purpose in mind. The identification of this semantic shift and the reason for using “hanīf” in the sense of “monotheist” constitute the main question of this research. To address this question, the method of historical semantics is employed. In some verses, the word “hanīf” is used in the context of polemical discourse between the Qur’an and the People of the Book to refute the racist and superstitious beliefs of the Israelites. Applying the knowledge of historical semantics can explain the reasons for the semantic evolution of the word “hanīf” in connection with two semantic components: “soundness” and “Abraham” (pbuh). The purpose of using “hanīf” instead of “monotheist” in the Qur’an is to challenge the racist and superstitious beliefs and spurious values of the People of the Book and to lay the foundations for a rational and monotheistic system of thought in Islamic thought. Understanding the implicational and historical meanings of “hanīf” as the most important and fundamental Qur’anic value can explain why this epithet is attributed to Prophet Abraham (pbuh) in the Qur’an, considering the textual context. The implicational meaning of “hanīf” can negate spurious values related to racism, gender, geography, and materiality, and affirm the true value of monotheism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Etymology
  • Semantic Transformation
  • Hanīf
  • Muslim
  • Abraham (Ibrāhīm)
  • Value

مراجع

  1. قرآن کریم
  2. ابن‌فارس، احمد. (1404ق). معجم مقاییس اللغه. قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
  3. ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار الفکر.
  4. ابوغضه، زکی علی. (2003م). المرأة فی الیهودیة. منصوره: دار الوفاء.
  5. احمدی، احمد. (1374ش). حنیف، احمد پاکتچی (ترجمه از دائرة‌المعارف اسلامی، شمارۀ 1). تهران.
  6. اندرو ،ریپین، رحمان و حنفاء، نشریه بولتن، مرجع 6، سایت پرتال جامع علوم و معارف.
  7. انیس، ابراهیم. (1997م). دلالة الألفاظ. مصر: مکتبة آنجلو.
  8. برنابا، زهور. (2004م). قاموس أدیان و معتقدات الشعوب العالم. قاهره: دار الکلمه.
  9. بل، ریچارد. (1382ش). درآمدی بر تاریخ قرآن، (ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی). قم: مرکز ترجمۀ قرآن مجید.
  10. پارساپور، زهرا. (1402ش). اخلاق زمین. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
  11. تقی‌زاده، علی. (1386ش). ارزش‌های اسلامی. قم: هدایت.
  12. جفری، آرتور. (1386ش). واژگان دخیل در قرآن، (ترجمۀ فریدون بدره‌ای). تهران: انتشارات طوس.
  13. جوادی آملی، عبدالله. (1383ش). تسنیم. قم: اسراء.
  14. حاخام عادین، شیتزلس. (2006م). معجم المصطلحات التلمودیة، (ترجمۀ مصطفى عبدالمعبود و محمد خلیفه). قاهره: مرکز الدراسات الشرقیه.
  15. حجازی، محمود فهمی. (1379ش). زبانشناسـی عربـی، (ترجمـه سید حسین سـیدی). مـشهد: به‌نشر-سمت.
  16. حسن جبل، عبدالکریم محمد. (2003م). الدلالة المحوریة فی مقاییس اللغة. دمشق: دار الفکر.
  17. حسن جبل،حسن. (2010م). المعجم الاشتقاقی المؤصل لألفاظ القرآن الکریم. قاهره: مکتبة الآداب.
  18. رتس، گیر. (1393ش). معناشناسی واژگانی. تهران: انتشارات علمی.
  19. رمضان، عبدالتواب. (1409ق). فصول فی فقه اللغه. قاهره: مکتبة خانجی.
  20. زروانی، مجتبی؛ علمی، قربان؛ سعیدی، محمدباقر. (1395ش). بررسی و نقد آرای گابریل رینولدز در باب کفالت مریم(س). پژوهش‌های قرآن و حدیث، 49(2)، ص269-284. https://doi.org/10.22059/jqst.2017.219104.668746
  21. زکی، محمد صفا اسامة. (2009م). عقائد الیهود و النصاری فی القرآن الکریم. قم: جامعة آل البیت(ع).
  22. زمخشری، محمود بن عمر. (1979م). أساس البلاغه. بیروت: دار صادر.
  23. سامرایی، ابراهیم. (1985م). دراسات فی اللغتین السریانیه و العربیه. بیروت: دار الجیل.
  24. سقا، احمد. (1977م). المسیا المنتظر، مصر: کلیة اصول الدین.
  25. شامی، رشاد. (2000م). الرموز الدینیة فی الیهودیة. قاهره: جامعة عین شمس.
  26. شرف‌الدین، سید جعفر. (1420ق). الموسوعة القرآنیة خصائص السور. بیروت: دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه.
  27. شیرداغی، محمداسحاق. (1398ش). روش‌شناسی معرفت دینی. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
  28. صاحب بن عباد، اسماعیل. (1414ق). محیط فی اللغه. بیروت: عالم الکتاب.
  29. صانعی‌پور، محمدحسن. (1402ش). کاربست معناشناسی تاریخی در تحلیل معنای حنیف در قرآن کریم. پژوهش قرآن و حدیث، 56(1)، ص91-106. https://doi.org/10.22059/jqst.2023.347186.670052
  30. صبحی، صالح. (2004م). دراسات فی فقه اللغة. بیروت: دار العلم للملایین.
  31. صفا، داوود. (1383ش). جامعه‌شناسی قشرها و نابرابری‌های اجتماعی از دیدگاه اسلام. تهران: انتشارات صدا و سیما.
  32. طباطبایی، سید محمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر قرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  33. طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع‌ البیان. تهران: ناصرخسرو.
  34. ظاظا، حسن. (بی‌تا). الفکر الدینی الإسرائیلی. فلسطین: قسم البحوث و الدراسات الاسلامیة.
  35. ظاظا، حسن. (1414ق). طقوس الحج عند الیهود. الفیصل، 18(210)، ص6-10.
  36. عاشور، محمد. (بی‌تا). مرکز المرأة فی الشریعة الیهودیة، منصوره: مکتبة الایمان.
  37. عصام، آلام. (2007م). الجانب المادی فی الشخصیة الیهودیة فی القرآن الکریم، اردن: جامعـة اردن.
  38. علوان، حسین جلیل. (2016م). دلالة المفردة القرآنیه. دمشق: تموز.
  39. عوض، عبدالرحمن. (بی‌تا). الخلاص من الخطیئة. قاهره: دار البشیر.
  40. عیساوی، عبدالسلام. (2015م). قضایا المعنی فی التفکیر اللسانی، تونس: الشرکة التونسیة.
  41. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق).کتاب العین. قم: نشر هجرت.
  42. فروزنده، لطف‌الله؛ شهابی، مریم. (1394ش). «طراحی الگوی‌های تصمیم‌گیری اسلامی». اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، 5(2)، پیاپی 11، ص117-135.
  43. فیرلین، فیربروج. (2007م). القاموس الموسوعی للعهد الجدید. قاهره: مکتبة دار الکلمه.
  44. قرائتی، محسن. (1383ش). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
  45. کلارک، پیتر. (1400ش). دایرة‌المعارف جنبش‌های نوظهور، (ترجمۀ هادی وکیلی). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی.
  46. کمال‌‌الدین، حازم علی. (2001م). معجم المفردات المشترک السامی فی اللغه العربیه. قاهره: مکتبة الآداب.
  47. گلن، ویلیام. (1383ش). کتاب مقدس، (ترجمۀ فاضل‌خان همدانی). تهران: نشر اساطیر.
  48. محمودپور، محمد. (1383ش). «معنی‌شناسی و کاربردشناسی حنیف». مطالعات اسلامی، ش65، ص211-222.
  49. محیسن، عاطف اسماعیل. (2016م). علم الدلاله؛ دراسة فی النظریه و التأصیل. عمان: نشر وراق.
  50. مسکین،اب متی. (بی‌تا). الایمان و الخلاص. بیروت: دیر قدیس انبامقارو.
  51. مسیری، عبدالوهاب. (1389ش). گفتمان صهیونیستی، (ترجمه مرتضی حسینی فاضل). قم: زمزم هدایت.
  52. مسیری، عبدالوهاب. (1382ش). دایرة‌المعارف یهود. تهران: مؤسسۀ مطالعاتی تاریخ خاورمیانه.
  53. مصطفوی، حسن. (1368ش). التحقیق فی کلمات القرآن کریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  54. مطرزی، ناصر بن عبدالسید. (1979م). المغرب فی ترتیب المعرب. حلب: مکتبة اسامة بن زید.
  55. معموری، علی. (1384ش). «درآمدی بر کاربرد ریشه‌شناسی در مطالعات تاریخی». کتیبه، ش3.
  56. مکارم‌شیرازی، ناصر. (1385ش). تفسیر نمونه. دار الکتاب الاسلامی.
  57. منجد، نورالدین. (1417ق). الترادف فی القرآن الکریم. دمشق: دار الفکر.
  58. یونس علی، محمد. (2007م). المعنی و ظلال المعنی. بیروت: دار المدار الاسلامی.
  59.  Griffith, Sidney. (2011). “Al-Naṣārā in the Qurʾān: A Hermeneutical Reflection,” in Gabriel Said Reynolds (ed.), 61. New Perspective on the Qurʾān: The Qurʾān in Its Historical Context 2, ed. Gabriel Said Reynolds, (London: Routledge), 301-322.
  60.  Gesenius, William. (1930). Hebrew and English Lexicon of The Old Testament, New York, Oxford.
  61. Samuel Davidson. (1885). A Hebrew and Chaldee Lexicon. London: Bernard Tauchnitz.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار