مبانی و ادله قرآنی داوری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه حقوق و فقه اجتماعی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، پردیس فارابی، قم، ایران

3 استادیار گروه حقوق و فقه اجتماعی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

قضاوت تحکیمی که در مقابل قضاوت انتصابی نهادی جهت حل و فصل اختلاف میان طرفین تنازع در فقه محسوب می‌شود، امروزه در قوانین حقوقی تحت عنوان «داوری» ظاهر گشته و این شیوه حل اختلاف فقهی ‌‍ـ حقوقی، به‌دلیل احترام به حاکمیت اراده طرفین در انتخاب شخص قاضی تحکیم یا داور، روزبه‌روز در حال گسترش و اقبال مردم می‌باشد. پیرامون ادله قرآنیِ مشروعیت این نهاد فقهی و حقوقی میان فقها اختلاف‌نظر وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که برخی مشروعیت آن را از برخی آیات قرآن استنباط نموده و برخی دیگر قائل به عدم مشروعیت آن به استناد برخی آیات دیگر هستند. پرسش اساسی این است که آیاتی که بر مشروعیت یا عدم مشروعیت داوری (قضاوت تحکیمی) دلالت می‌کنند، کدام‌اند و حدود دلالت هریک از این آیات به چه میزان است؟ گرچه بررسی جامع فقهی هر موضوع، نیازمند بررسی همه ادله فقه از جمله قرآن، سنت، عقل و اجماع است، اما در این نوشتار با تمرکز بر آیات قرآن و حفظ محوریت آیات شریف کلام وحی، دلالت آیاتی که قائلان به عدم مشروعیت داوری مطرح ساخته‌اند (مانند آیه رد منازعات و اختلافات به خدا و رسول(ص) و آیه تلازم ایمان با ارجاع اختلافات به پیامبر(ص)) محل مناقشه قرار گرفته است و از میان آیات مورد تمسک قائلان به مشروعیت داوری، تنها دلالت آیه 31 سوره نساء مربوط به نشوز زوجین مورد پذیرش قرار گرفته و با پذیرش مولویت «فابعثوا» در این آیه شریفه و رد نظریه ارشادی بودن این امر و با اثبات عدم اختصاص این آیه به اختلافات زوجین و توجه به حکومت عام آن بر کلیه دعاوی و اختلافات (با استعانت به سیرۀ عقلا و قیاس اولویت و برخی روایات)، مشروعیت نهاد داوری در حقوق و قضاوت تحکیمی در فقه اثبات گردیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Quranic Fundamentals and Evidence of Arbitration

نویسندگان [English]

  • Hossein Hooshmand Firuzabadi 1
  • Ali Jafari 2
  • Ali Mohammad Hakimian 3
1 Associate professor, The Research Institute of Hawzah & University
2 Assistant Professor, Department of Fiqh and Fundamentals of Islamic Law, University of Tehran, Farabi Campus, Qom, Iran
3 Assistant professor, The Research Institute of Hawzeh & University
چکیده [English]

Judgment arbitration which is opposite to appointment judgment is an institution in jurisprudence to settle disputes between the parties and is now appearing in legal law as “arbitration” and this method of resolving legal jurisprudential disputes is growing day by day due to respect for the rule of the parties’ will in choosing the judge or arbitrator. There is disagreement among jurists about the Quranic proofs of the legitimacy of this jurisprudential-legal institution, such that some derive its legitimacy from some verses of the Quran, and others believe that it is not legitimate based on some other verses. The question is, what are the verses that imply the legitimacy or illegitimacy of arbitration (judgment arbitration)? What are the implications of each of these verses? Although a comprehensive jurisprudential examination of each issue requires the examination of all evidences of jurisprudence, including the Four Sources or al-Adillat al-Arbaʿa (Arabic: الأدلّة الأربعة) or Quran, the tradition, consensus, and reason, in this article, by focusing on the verses of the Quran and maintaining the centrality of the noble verses of the Holy Word of Revelation, the verses that the commentators have raised indicate the illegitimacy of arbitration. (such as the verse referring disputes and disagreements to God and the Messenger and the verse about faith with referring disputes to the Prophet) has been the subject of controversy, and among the verses that those who insist on the legitimacy of arbitration, only the meaning of verse 31 of Sūra al-Nisāʾ about marital duties (Arabic: نُشوز, “Nushūz” is a jurisprudential term mainly referring to a wife’s disobedience of her husband in things like sexual requests and leaving the house without his permission. It is also used for a man when he disrespects her and does not observe her rights. It is also used for marital discord) has been accepted, and with the acceptance of the imperative word of “appoint” (Arabic: فَابْعَثُوا) in this verse and the rejection of the theory of being directory for this word and with the proof that this verse is not assigned to the disputes of the spouses and considering its general governing on all claims and disputes (with the help of Sīrah al-ʿUqalaʾ and argument a fortiori and some narrations), the legitimacy of the institution of arbitration in law and judgment arbitration in jurisprudence has been proven.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arbitration
  • Judgment arbitration
  • Taḥkīm (Arabic: التحکیم )
  • Ḥakamiyya (Arabic: الحکمیی )
  • Nushūz al-zawjayn (Arabic: نشُوز الزَّوجَین )
  1. قرآن کریم.
  2. ابن‌اثیر جزری، مجدالدین ابوالسعادات مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، تحقیق طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، چاپ چهارم، قم، اسماعیلیان، 1367 ش.
  3. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دار الفکر، 1399 ق.
  4. ابن‌مازه بخاری، حسام‌الدین عمر بن عبدالعزیز، کتاب شرح ادب القاضی للخصاف، تحقیق یحیی هلال سرحان، بغداد، وزارة الاوقاف، 1397 ق.
  5. ابن‌منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم،لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414 ق.
  6. ابن‌نجیم مصری حنفی، زین‌الدین بن ابراهیم بن محمد، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، چاپ دوم، بی‌جا، دار الکتاب الاسلامی، بی‌تا.
  7. امانداد، مجید، جواد پنجه‌پور، و هرمز اسدی کوه‌باد، «جایگاه فقهی سیستم قضایی خصوصی بر اساس نهاد تحکیم از منظر امامیه»، دوفصلنامه مبانی فقهی حقوق اسلامی، سال هشتم، شماره 16، پاییز و زمستان 1394 ش.
  8. انصاری قرطبی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد بن ابی‌بکر، الجامع لاحکام القرآن، قاهره، دار الکتب المصریه، 1387 ق.
  9. ایزدی‌فرد، علی‌اکبر، اکبر فلاح، و صفر خزائی‌پول، مقاله «مشروعیت قضاوت خصوصی بر اساس نهاد تحکیم»، فصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال ششم، شماره 18، زمستان 1388 ش.
  10. بلوی، نضال جبر،تحکیم فی الشریعة الاسلامیة و نظام التحکیم السعودی، اردن، عمان، دار الثقافه، 2012 م.
  11. جزیری، عبدالرحمن، سیدمحمد غروی، و یاسر مازح، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیتŒ، بیروت، دار الثقلین، 1419 ق.
  12. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1388 ش.
  13. جنیدی، لعیا، «قانون داوری تجاری بین‌المللی از دریچه حقوق اسلامی»، پژوهشنامه متین، سال سوم، شماره 10، بهار 1380 ش.
  14. حبیبی‌تبار، جواد، «درس خارج فقه»، 26/8/1397 ش.، دسترس‌پذیر در سامانه تقریرات دروس خارج به نشانی <https://taghrir.ismc.ir/teacher>.
  15. حسینی آلوسی بغدادی، شهاب‌الدین سیدمحمود بن عبداللّٰه، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  16. حسینی حائری، سیدکاظم، القضاء فی الفقه الإسلامی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.
  17. حسینی عاملی، سیدمحمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418 ق.
  18. خطیب شربینی، شمس‌الدین محمد بن محمد شافعی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1410 ق.
  19. دُوری، قحطان عبدالرحمن، عقد التحکیم فی الفقه الاسلامی و القانون الوضعی، اردن، عمان، دار الفرقان، 2002 م.
  20. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1373 ش.
  21. رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت، دار المعرفه، 1414 ق.
  22. زحیلی، وهبة بن مصطفی، الفقه الاسلامی و ادلته، چاپ چهارم، پاکستان، کویته، المکتبة الحبیبیه، 1418 ق.
  23. زحیلی، وهبة بن مصطفی، موسوعة الفقه الاسلامی و القضایا المعاصره، دمشق، دار الفکر، 1431 ق.
  24. سبحانی تبریزی، «درس خارج فقه»، سال تحصیلی 1396ـ1397 ش.، دسترس‌پذیر در سامانه تقریرات دروس خارج به نشانی <https://taghrir.ismc.ir/teacher>.
  25. شبیری زنجانی، سیدموسی، کتاب نکاح، قم، رای‌پرداز، 1419 ق.
  26. شمس، عبداللّٰه، آیین دادرسی مدنی؛ دوره بنیادین، چاپ سی و یکم، تهران، دراک، 1397 ش.
  27. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390 ق.
  28. طبرسی، ابومنصور احمد بن علی بن ابی‌طالب، الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد، مرتضی، 1403 ق.
  29. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  30. عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم، کتابفروشی داوری، 1410 ق.
  31. عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.
  32. عراقی، آقاضیاءالدین، کتاب القضاء، تصحیح محمدهادی معرفت، قم، چاپخانه مهر، بی‌تا.
  33. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.
  34. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، قم، مٶسسه امام صادق‰، 1420 ق.
  35. فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله (کتاب النکاح)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهارŒ، 1421 ق.
  36. فاضل هندی، بهاءالدین محمد بن حسن اصفهانی، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1416 ق.
  37. فضل‌اللّٰه، سیدمحمدحسین، فقه القضاء، به قلم حسین حسن، بیروت، دار الملاک، 1425 ق.
  38. قرشی بنابی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1412 ق.
  39. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ش.
  40. کشاورز، بهمن، نگرشی بر قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب، تهران، میزان، 1374 ش.
  41. محدث بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.
  42. محمدی قائینی نجفی، محمد، «درس خارج فقه»، سال تحصیلی 1398ـ1399 ش.، دسترس‌پذیر در سامانه تقریرات دروس خارج به نشانی <https://taghrir.ismc.ir/teacher>.
  43. محمدی گیلانی، محمد، قضا و قضاوت در اسلام، تهران، سایه، 1378 ش.
  44. معرفت، محمدهادی، تعلیق و تحقیق عن امّهات مسائل القضاء، قم، چاپخانه مهر، بی‌تا.
  45. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1386 ش.
  46. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371 ش.
  47. منتظری نجف‌آبادی، حسین‌علی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، چاپ دوم، قم، تفکر، 1409 ق.
  48. منَجّد، سمیره زعیم، التحکیم الاسلامی فی نظام غیر اسلامی، بیروت، منشورات الحلبی الحقوقیه، 2013 م.
  49. موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، فقه القضاء، دوم، قم، جامعة المفید، 1423 ق.
  50. موسوی خلخالی، سیدمحمدمهدی،حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1422 ق.
  51. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج ـ القضاء و الحدود (موسوعة الامام الخوئی، الجزء 41)، قم، لطفی، 1407 ق.
  52. موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الاسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411 ق.
  53. نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.
  54. وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، چاپ پنجم، کویت، وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، 2004 م.
  55. هادوی تهرانی، مهدی، قضاوت و قاضی، قم، خانه خرد، 1385 ش.
  56. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، موسوعة الفقه الاسلامی المقارن، قم، مٶسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیتŒ، 1434 ق.