تحلیل نشانه‌شناختی «اسراف و اقتار» در آیۀ 67 سورۀ فرقان بر اساس مربع گریماس

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 گروه قرآن دانشگاه قرآن و حدیث

2 گروه معارف پردیس خواهران دانشگاه امام صادق(ع) تهران ایران

چکیده

از روزهای آغازین نزول قرآن، تلاش‌های بسیاری برای درک آیات الهی صورت گرفته است. فهم فکورانه آیات، با چگونگی درک معنایی درست از آیات ارتباط مستقیم دارد و به‌همین جهت، از جمله چالش‌های مهم در تفسیر قرآن، شناسایی دقیق روابط بین‌واژگانی است. آیۀ 67 سورۀ فرقان از جمله آیاتی است که مفسران در فهم آن با هم اختلاف‌نظر دارند. در این آیه، دو واژۀ «اسراف» و «اقتار» به‌عنوان یک دوگان تقابلی مطرح شده‌اند و از واژۀ «قوام» به‌عنوان حدّ وسط میان آن‌ها یاد شده است. الگوی «مربع نشانه‌شناسی» یکی از الگوهای منتخب و روشی برای بازنمود ژرف‌ساخت معنایی متن، مبتنی بر روابط تقابلی است که توسط الگیرداس گریماس تبیین شده است. در این پژوهش سعی بر آن است تا از طریق واکاوی دوگان تقابلی «اسراف» و «اقتار»، فهم عمیق‌تری از مفاهیم آیۀ 67 سورۀ فرقان به دست آید. در نوشتار حاضر، مقولۀ مشترک بین این دو مفهوم، «مصرف مال» در نظر گرفته شده است؛ بنابراین صرف «مال» یا بود  و نبود آن مدّنظر نیست. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که لایه‌های معنایی «اقتار» از واژگانی مانند «امساک» و «بخل» تشکیل شده است. همچنین واژۀ «اسراف» شامل لایه‌های معنایی مانند «تبذیر» و «تعفف» است. در این میان، طیف‌های مختلف دیگرِ مصرف مال چون «قوام» و «قناعت» نیز وجود دارند. قرآن برای بیان حد میانۀ این دو واژه، از کلمۀ «قوام» استفاده کرده است که دقیقاً با مطالعات نشانه‌شناختی تطبیق دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Semiotic Analysis of “Extravagant and Niggardly” in Verse 67 of Sūrah al-Furqān (Arabic: سورة الفرقان) Based on Greimas Square

نویسندگان [English]

  • Azadeh Abbasi 1
  • Fazeleh Mirghafourian 2
1 Associate professor, Dept. of Quran, University of Quran & Hadith
2 Assistant professor, Dept. of Islamic Education, Imam Sadiq(AS) University
چکیده [English]

Many attempts have been made to understand the divine verses since the early days of the revelation of the Noble Quran. The correct understanding of the verses is directly related to how to understand the meaning of the verses and therefore, one of the important challenges in tafsīr (Arabic: تفسیر, Quranic exegesis) of the Noble Quran is the accurate identification of the inter-lexical relationships. One of the verses that mufassirūn (Arabic: مفسِّرون, an author of a tafsīr) disagree on is the verse 67 of Sūrah al-Furqān (Arabic: سورة الفرقان). In this verse, the words “extravagant” (Arabic: إسراف) and “niggardly” (Arabic: إقتار) are presented as a contradictory double and the word “consistency” (Arabic: قوام) is mentioned as the middle meaning (mediate) between them. The “semiotic square” pattern is one of the selected patterns and a method for deep representation of semantic structure of the text based on the contrary relationship explained by Algirdas Julien Greimas. It is an attempt in this research to gain a deeper understanding of the concepts of verse 67 of Sūrah al-Furqān by analyzing the opposing dualities of “extravagant” (Romanized: Isrāf) and “niggardly” (Romanized: Iqtār). The common category in the present article between these two concepts is considered “consumption property”. Therefore, only “property” or absence of it is not considered. The findings of this research indicate that the semantic layers of “Iqtār” are composed of words such as “Imsāk” (Arabic: إمساک, retention or abstaining) and “Baukhl” (Arabic: بُخل, meaning: the quality of being miser or the state of being unwilling to spend money, avarice). Also, the word “Isrāf” includes semantic layers such as Tabdhīr (Arabic: تبذیر, meaning: act of wasting) and “Tʿaffuf” (Arabic: تَعَفُّف, meaning: the state of being virtuous). In the meantime, there are other different ranges of consumption property such as “consistency” (Arabic: قوام, qawām) and contentment (Arabic: قَناعة, qanāʿat). The Noble Quran uses the word “consistency” to express the intermediate limit of these two words, which is precisely consistent with semiotic studies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sūrah al-Furqān
  • Isrāf
  • Iqtār
  • Qawām
  • Semiotic square

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. ابن‌ابی‌جامع عاملی، علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، تحقیق مالک محمودی، قم، دار القرآن الکریم، 1413 ق.
  3. ابن‌اثیر جزری، مجدالدین ابوالسعادات مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، تحقیق طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، چاپ چهارم، قم، اسماعیلیان، 1367 ش.
  4. ابن‌ادریس حلّی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد، المنتخب من تفسیر القرآن و النکت المستخرجة من کتاب التبیان، تحقیق سیدمهدی رجائی، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1409 ق.
  5. ابن‌جُزَیّ کلبی غرناطی، ابوالقاسم محمد بن احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، تحقیق عبداللّٰه خالدی، بیروت، شرکت دار الارقم بن ابی‌الارقم، 1416 ق.
  6. ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، دار الفکر، 1407 ق.
  7. ابن‌درید ازدی، ابوبکر محمد بن حسن، جمهرة اللغه، بیروت، دار العلم للملایین، 1988 م.
  8. ابن‌سلیمان ازدی بلخی، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تصحیح عبداللّٰه محمود شحاته، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1423 ق.
  9. ابن‌سیده مرسی، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الاعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
  10. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.
  11. ابن‌منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414 ق.
  12. ازهری، ابومنصور محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421 ق.
  13. انصاری قرطبی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد بن ابی‌بکر، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1364 ش.
  14. بغوی، ابومحمد حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن (تفسیر البغوی)، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
  15. بیضاوی، ناصرالدین ابوالخیر عبداللّٰه بن عمر بن محمد شیرازی شافعی، انوار التنزیل و اسرار التأویل المعروف تفسیر البیضاوی، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418 ق.
  16. پیشگر، زری، «جلوه‌های اسراف از دیدگاه قرآن» فصلنامه بینات، سال دوازدهم، شماره 48، زمستان 1384 ش.
  17. تیمی بصری قیروانی، یحیی بن سلام، تفسیر یحیی بن سلام، تحقیق هند شلبی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1425 ق.
  18. ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، تحقیق ابومحمد بن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422 ق.
  19. جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، اردن، دار الفکر، 1430 ق.
  20. جوهری، ابونصر اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1376 ش.
  21. چندلر، دانیل، مبانی نشانه‌شناسی، ترجمه مهدی پارسا، تهران، اسوه، 1386 ش.
  22. حسینی موسوی جزائری، سیدنورالدین بن نعمةاللّٰه، فروق اللغات فی التمییز بین مفاد الکلمات، تهران، مکتب نشر الثقافة الاسلامیه، 1415 ق.
  23. حسینی واسطی زبیدی، محب‌الدین ابوفیض سیدمحمدمرتضی بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
  24. خوانساری، محمد، منطق صوری، تهران، آگاه، 1375 ش.
  25. دینوری، ابومحمد عبداللّٰه بن محمد بن وهب، تفسیر ابن وهب المسمی الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، تحقیق احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424 ق.
  26. دینه‌سن، آنه ماری، درآمدی بر نشانه‌شناسی، ترجمه مظفر قهرمان، تهران، پرسش، 1389 ش.
  27. رازی جصاص، ابوبکر احمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق محمد صادق قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405 ق.
  28. رازی‌زاده، علی، علی عباسی، و سیدابوالقاسم حسینی ژرفا، «فرایند معناسازی در مثنوی سلامان و ابسال جامی بر اساس الگوهای نشانه ـ معناشناسی»، دوماهنامه جستارهای زبانی، سال ششم، شماره 7 (پیاپی 28)، بهمن و اسفند 1394 ش.
  29. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار القلم، 1412 ق.
  30. سمرقندی، ابولیث نصر بن محمد، تفسیر السمرقندی المسمی بحرالعلوم، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
  31. شعیری، حمیدرضا، «روش مطالعه گفته‌ای و گفتمانی در حوزۀ نشانه‌معناشناسی»، مجموعه مقالات سومین هم‌اندیشی نشانه‌شناسی هنر، شماره 13، به کوشش فرهاد ساسانی، تهران، فرهنگستان هنر، 1387 ش.
  32. شهابی، محمود، رهبر خرد، تهران، خیام، 1364 ش.
  33. صادقی مال‌امیری، منصور، «بررسی تأثیر رفتارهای سه‌گانه (بخل، میانه‌روی و اسراف) بر خلاقیت»، فصلنامه ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، سال ششم، شماره 2، پاییز 1395 ش.
  34. صادقی مال‌امیری، منصور، «تحلیل نتایج رفتار (بخل، میانه‌روی و اسراف) بر اساس ادبیات اسلامی»، دوفصلنامه مدیریت اسلامی، سال بیست و دوم، شماره 2، پاییز و زمستان 1393 ش. (الف)
  35. صادقی مال‌امیری، منصور، «رفتارهای سه‌گانۀ بخل، میانه‌روی و اسراف از دیدگاه سیستمی»، دوفصلنامه مدیریت اسلامی، سال بیست و دوم، شماره 1، بهار و تابستان 1393 ش. (ب)
  36. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1402 ق.
  37. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412 ق.
  38. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  39. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دار الفکر، 1415 ق.
  40. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، 1375 ش.
  41. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  42. عباسی، علی، «کارکرد روایی (مربع معنایی) در تابلوهای "نماز"، "مجنون"، "میثاق خون" و "حضرت علی‌اکبر" اثر خشایار قاضی‌زاده»، دوفصلنامه دین و ارتباطات، سال بیست و دوم، شماره 1 (پیاپی 47)، بهار و تابستان 1394 ش.
  43. عبداللهی، محمداسماعیل، «اسراف و مقابله با آن از منظر قرآن و روایات»، فصلنامه قرآنی کوثر، سال چهاردهم، شماره 49، بهار 1393 ش.
  44. فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
  45. فراء، ابوزکریا یحیی بن زیاد، معانی القرآن، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1980 م.
  46. فراهیدی، ابوعبدالرحمن خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، گردآوری محسن آل‌عصفور، چاپ دوم، قم، دار الهجره، 1409 ق.
  47. فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران، مکتبة الصدر، 1415 ق.
  48. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تصحیح و تعلیق و مقدمه سیدطیب موسوی جزایری، قم، دار الکتاب، 1367 ش.
  49. گیرو، پی‌یر، نشانه‌شناسی، ترجمه محمد نبوی، تهران، آگه، 1380 ش.
  50. ماتریدی، ابومنصور محمد بن محمد بن محمود، تأویلات اهل السنة (تفسیر الماتریدی)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1426 ق.
  51. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ش.
  52. مصلایی‌پور یزدی، عباس، و سعیده عدالت‌مهر، «پیامدهای اسراف و تبذیر در قرآن و حدیث»، فصلنامه نامه الهیات، سال چهارم، شماره 13، زمستان 1389 ش.
  53. مقری فیومی، احمد بن محمد بن علی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ دوم، قم، دار الهجره، 1414 ق.
  54. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371 ش.
  55. مکی بن حمّوش، ابومحمد مکی بن ابی‌طالب حمّوش قیسی، الهدایة الی بلوغ النهایه، امارات، شارجه، جامعة الشارقه، 1429 ق.
  56. موسی، حسین یوسف، و عبدالفتاح صعیدی، الافصاح فی فقه اللغه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1410 ق.
  57. میبدی، ابوالفضل رشیدالدین احمد بن ابی‌سعد محمد بن احمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تحقیق علی‌اصغر حکمت، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر، 1371 ش.
  58. نحّاس، ابوجعفر احمد بن محمد، معانی القرآن الکریم، تحقیق محمدعلی صابونی، مکه مکرمه، جامعة ام‌القری، 1409 ق.
  59. Greimas, Algirdas Julien & Joseph Courtâes, Semiotics and Language: An Analytical Dictionary, Larry Crist, Daniel Patte, James Lee, Edward McMahon II, Gary Phillips & Michael Rengstor (Trans.), Indiana University Press Bloomington, 1982.
  60. Hébert, Louis, “The Semiotic Square,” in: Louis Hébert (dir.), Signo [online], Rimouski (Quebec), 2006, <http://www.signosemio.com/greimas/semiotic-square.asp>.
  61. Martin, Bronwen & Felizitas Ringham, Key Terms in Semiotics, Great Britain, MPG Books Ltd., 2006.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار