نظریه حرمت دفعی خمر از نگاه قرآن و روایات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم ـ قم و عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین(ع)

2 دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم ـ قم

3 استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم ـ قم

چکیده

عقل که وجه تمایز انسان از حیوان است، چیزی زیانبارتر از شراب برای آن بیان نشده است که نتیجه استفاده از آن، سقوط آدمی به جایگاه حیوانیت است. بر این اساس، خمر در ادیان آسمانی پیوسته حرام بوده است؛ ولی زمان و چگونگی اعلام حرمت آن در اسلام، به تقابل دو دیدگاه در تحریم دفعی با سکر نوم در معنای سکاری در آیه 43 نساء و تحریم تدریجی با سکر خمر منجر گردیده است. یافته‌های پژوهش با مطالعه کتابخانه‌ای و روش تحلیلی ـ توصیفی، بیانگر صحت نظریه حرمت دفعی با دلایل قرآنی، روایی و مؤیدات عقلی و شواهد تاریخی، در اعلام حرمت خمر در آیات مکی در اوایل بعثت و تأکیدی بودن آن در آیه 90 مائده است. در مقابل، عدم صحت نظریه حرمت تدریجی شراب به جهت تناقض محتوایی و مخالفت آن با قرآن ثابت گردید؛ چرا که از طرفی جهت توجیه نظریه تدریجی با قانون عقلی تدریج، تصریح می‌نمایند که در آغازین مرحله، شراب در وقت نماز با نزول آیه 43 نساء، ششمین سوره مدنی حرام گردید، ولی از طرفی دیگر با نقض قانون تدریج، با اعلام اینکه سوره بقره به اجماع از اولین سور مدنی است که بعد از هجرت نازل شده است، به حرمت مطلق شراب در آیه 219 آن و نیز در برخی آیات مکی تصریح می‌نمایند. در نتیجه با نفی سکر خمر در معنای سکاری در نظریه تدریجی، شأنِ نزول‌ها در تفاسیر عامه به انگیزۀ دفاع از شرب خمر برخی، و نسبت ناروا به برخی دیگر با توجیه ناصواب عدم حرمت شراب تا نزول آیه 43 نساء در مدینه، خروج موضوعی از این آیه دارند. بنابراین تفکیک بین اعلام حکم حرمت شراب در مکه در اوایل بعثت و تأخیر چندین سالۀ اجرای حد شرب خمر در مدینه در نظریه دفعی، اضافه بر ایجاد انگیزه قوی در ترک و نیز اتمام حجت شرعی، نوعی روش مدارای تربیتی اسلام نیز بوده است. در حالی که اعلام همزمانی حرمت مطلق شراب با اجرای حد آن با نزول آیه 90 مائده از آخرین سور مدنی در نظریۀ تدریجی، خلاف مدارای تربیتی مورد انتظار آنان است. از جمله آثار مترتب بر اثبات نظریه حرمت دفعی شراب، اضافه بر دستیابی به نظریه صائب قرآنی، عدم توجیه‌پذیری شرابخواری برخی صحابه در مدینه تا نزول آیه تحریم است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Theory of Instant Prohibition of Drinking Wine from the Perspective of the Holy Book of Quran and Narrations (Arabic: رِوایات)

نویسندگان [English]

  • Yaqub Barzegar Shani 1
  • Sayyid Muhammad Naqib 2
  • Mahdi Davari 3
1 PhD student at University of Sciences & Education of the Holy Quran, Qom
2 Associate professor at University of Sciences & Education of the Holy Quran, Qom
3 Assistant professor at University of Sciences & Education of the Holy Quran, Qom
چکیده [English]

The intellect is the distinguishing feature of man from animals which has not been found anything more harmful than wine for intellect and the descent of man into the position of animalism is the result of that. Wine has always been forbidden in the heavenly religions based on this, however, the time and manner of declaring its prohibition in Islam has led to the confrontation of two viewpoints in the instant prohibition with the intoxicate of sleep in the sense of the state of being intoxicated (Arabic: سُکارَی) in verse 4:43 An-Nisāʾ (Arabic: النساء, An-Nisāʾ) and gradual prohibition with the intoxicate of wine. The findings of this research by a library study and descriptive analytical method indicate the accuracy of the theory of instant prohibition with Quranic, narrational proofs and rational confirmations and historical evidence in declaring the prohibition of wine in Makkī (Arabic: المکّیّ, suras revealed in Mecca) verses in early Biʿtha (Arabic: بِعثة) and its emphasizing in verse 5:90 Al-Maʾidah (Arabic: المائدة, Al-Māʾidah). In contrast, the inaccuracy of the theory of gradual prohibition of wine was proved due to its content contradiction and opposition to the Holy Book of Quran, because it is stated, on the one hand, that wine in the first stage was forbidden during the prayer time with the revelation of verse 43 of An-Nisāʾ, the sixth Madanī (Arabic: المدنیّ, suras revealed in Medina) surah in order to justify the gradual theory with the gradual rational law, but on the other hand, it is stated to the absolute prohibition of wine in its verse 219 and also in some Makkī verses by violating the law of gradualness, by declaring that Surah Al-Baqarah is one of the first Madanī Chapters (suras) according to consensus that was revealed after the Hijrah (Arabic: الهجرة). Consequently, the occasions or circumstances of revelations in Sunni exegeses by negation the intoxication of wine in gradual theory have subjective exit from this verse for the motivation of defense of drinking wine of some people and the unjust attribution to others by incorrect justifying the allowance of wine until the revelation of verse 43 of An-Nisāʾ in Medina. Therefore, the distinction between declaring the prohibition of wine in Mecca in early Biʿtha and the delay of several years of execution of Ḥadd (fixed punishment) of Khmer (the drinking of alcohol, shurb khamr) in Medina in instant theory, in addition to creating strong motivation in leaving and religious final notice has also been a kind of educational method of Islam. While the announcement of the absolute prohibition of wine at the same time as the implementation of its Ḥadd (fixed punishment) with the revelation of verse 90 of Al-Maʾidah from the last Madanī Surahs (Surah Madaniyah) or Madani chapters in the gradual theory is against the educational method expected by them. The unjustifiable consumption of some companions of drinking wine in Medina until the revelation of the prohibition verse in addition to the achievement of the Quranic theory of Saib Tabrizi (Persian: صائب تبریزی, Romanized: Ṣāʾib Tabrīzī) is among the consequences of proving instant theory of the prohibition wine.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khamr (Arabic: خَمْر ) prohibition
  • Instant prohibiting
  • Gradual prohibition
  • Content contradiction
  • Khamr intoxication
  • Sleep intoxication
  1. قرآن کریم.
  2. نهج‌البلاغه، گردآوری شریف رضی، تحقیق صبحی صالح، قم، هجرت، 1414 ق.
  3. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، چاپ، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1415 ق.
  4. ابشهی، شهاب‌الدین محمد بن احمد، المستطرف فی کل فنّ مستظرف، بیروت، دار القلم، 1401 ق.
  5. ابن ابی‌الحدید معتزلی، عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبةاللّٰه بن محمد بن محمد مدائنی، شرح نهج البلاغه، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  6. ابن ابی‌شیبه، ابوبکر عبداللّٰه بن محمد بن ابراهیم، المصنف فی الاحادیث و الآثار، تحقیق کمال یوسف، ریاض، مکتبة الرشد، 1409 ق.
  7. ابن حبّان، ابوحاتم محمد بن حبّان بن احمد تمیمی بستی، کتاب الثقات، تحقیق حسین ابراهیم زهران، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه، 1393 ق.
  8. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  9. ابن حجر هیتمی، ابوالعباس احمد بن محمد بن علی، الصواعق المحرقة علی اهل الرفض و الضلال و الزندقه، تحقیق عبدالرحمن، بیروت، مؤسسة الرساله، 1997 م.
  10. ابن طاووس حسنی، سید رضی‌الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر، طُرَف من الانباء و المناقب فی شرف سید الانبیاء و عترته الاطائب و طرف من تصریحه بالوصیة بالخلافة لعلی بن ابی‌طالب، تحقیق قیس عطار، مشهد، تاسوعا، 1420 ق.
  11. ابن عابدین، محمد امین، ردّ المحتار علی الدرّ المختار شرح تنویر الابصار، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، ریاض، دار عالم الکتب، 1423 ق.
  12. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، بیروت، مٶسسة التاریخ العربی، 1420 ق.
  13. ابن فارس بن زکریا، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.
  14. ابن ماجه قزوینی، ابوعبداللّٰه محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395 ق.
  15. ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، چاپ سوم، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
  16. ابن هشام، ابومحمد عبدالملک بن هشام بن ایوب حمیری معافری، السیرة النبویه، بیروت، دار الجیل، 1407 ق.
  17. انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الاصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1407 ق.
  18. انصاری قرطبی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد بن ابی‌بکر، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1364ش.
  19. ایروانی نجفی، مرتضی، و الهه شاه‌پسند، «نقدی بر نظریه تحریم تدریجی خمر»، دوفصلنامه آموزه‌های قرآنی، شماره 14، پاییز و زمستان 1390 ش.
  20. برزگر شانی، یعقوب، نظریه حرمت دفعی خمر از نگاه قرآن و روایات، به راهنمایی سیدمحمد نقیب، رساله دکتری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم قم، شهریور 1401 ش.
  21. بلاغی نجفی، محمدجواد بن حسن، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم، وجدانی، 1420 ق.
  22. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین بن علی، السنن الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424 ق.
  23. ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422 ق.
  24. جزائری، سید نعمةاللّٰه بن عبداللّٰه، عقود المرجان فی تفسیر القرآن، قم، نور وحی، 1388 ش.
  25. جمال‌الدین خوانساری، محمد بن حسین، شرح محقق بارع جمال‌الدین محمد خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم، مقدمه و تصحیح و تعلیق تحقیق میرجلال‌الدین حسینی ارموی، چاپ چهارم، تهران، دانشگاه تهران، 1366 ش.
  26. جوادی آملی، عبداللّٰه، تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم، قم، اسراء، 1389 ش.
  27. جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، قم، امیری، 1368 ش.
  28. حاکم حسکانی نیشابوری، عبیداللّٰه بن عبداللّٰه بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی اهل البیتŒ، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411 ق.
  29. حجتی، سیدمحمدباقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373 ش.
  30. حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1409 ق.
  31. حسینی آلوسی بغدادی، شهاب‌الدین سیدمحمود بن عبداللّٰه، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  32. خازن، علاءالدین علی بن محمد بن ابراهیم بغدادی، تفسیر الخازن المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، تحقیق عبدالسلام محمد علی شاهین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  33. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، بیروت، البلاغ، 1419 ق.
  34. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، قم، طلیعة النور، 1427 ق.
  35. رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت، دار المعرفه، 1414 ق.
  36. رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، 1387 ش.
  37. زرکشی، بدرالدین محمد بن عبداللّٰه، البرهان فی علوم القرآن، چاپ دوم، بیروت، دار المعرفه، 1391 ق.
  38. زمخشری، ابوالقاسم جاراللّٰه محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح مصطفی حسین احمد، چاپ سوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق.
  39. همو، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1412 ق.
  40. سمرقندی، ابولیث نصر بن محمد بن احمد،تفسیر السمرقندی المسمی بحرالعلوم، تحقیق و تعلیق محب‌الدین ابوسعید عمر بن غرامه عمروی، بیروت، دار الفکر، 1416 ق.
  41. سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، فی ظلال القرآن، بیروت، دار الشروق، 1425 ق.
  42. سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، مرتضوی، 1373 ش.
  43. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، رضی ـ بیدار ـ عزیزی، 1387 ق.
  44. همو، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  45. شبّر، سیدعبداللّٰه بن محمدرضا، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت، مکتبة الالفین، 1407 ق.
  46. شنقیطی، محمد امین بن محمد مختار جکنی، اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن، تحقیق محمد عبدالعزیز خالدی، بیروت، دار الکتب العلمیه،1427 ق.
  47. شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم بن احمد، الملل و النحل، بیروت، دار المعرفه، 1400 ق.
  48. شیبانی، محمد بن حسن،نهج البیان عن کشف معانی القرآن، تحقیق حسین درگاهی، قم، الهادی، 1413 ق.
  49. شیخ‌زاده، محمد بن مصلح‌الدین مصطفی قوجوی حنفی، حاشیة محیی‌الدین شیخ‌زاده علی تفسیر القاضی البیضاوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1419 ق.
  50. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الکافی، تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1383 ش.
  51. صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، الامالی، چاپ ششم، تهران، کتابچی، 1376 ش.
  52. همو، التوحید، تحقیق سیدهاشم حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین، 1398 ق.
  53. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374 ش.
  54. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغی، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  55. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412 ق.
  56. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، چاپ سوم، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، 1375 ش.
  57. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1417 ق.
  58. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374 ش.
  59. علی‌میری، نساء، حلیت یا حرمت ابتدایی شرب خمر از دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت، به راهنمایی حمید کریمی، پایان‌نامه سطح 3 حوزه علمیه خواهران، تهران، مدرسه قاسم بن الحسن‰، 1395 ش.
  60. عیاشی، ابونصر محمد بن مسعود بن عیاش سَلَمی سمرقندی، التفسیر (تفسیر العیاشی)، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه، 1380 ق.
  61. غروی نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، تقریر محمدعلی کاظمی خراسانی، تحقیق و تعلیق آغا ضیاءالدین عراقی، قم، جامعه مدرسین، 1376 ش.
  62. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد،مکاشفة القلوب المقرِّب الی علام الغیوب، بیروت، دار المعرفه، 1422 ق.
  63. فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
  64. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم، هجرت، 1409 ق.
  65. قشیری نیشابوری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق موسی شاهین لاشین و احمد عمر هاشم، بیروت، مؤسسه عزالدین، 1407 ق.
  66. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق سیدطیب موسوی جزایری، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1363 ش.
  67. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ش.
  68. کاشف‌الغطاء، علی بن محمدرضا بن هادی، مصادر الحکم الشرعی و القانون المدنی، تصحیح عباس بن علی کاشف‌الغطاء، بغداد، مطبعة الآداب، 1410 ق.
  69. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان، گنجینه معارف شیعه امامیه (ترجمه کنز الفوائد)، ترجمه و تعلیق میرزا محمدباقر کمره‌ای، تهران، چاپخانه فردوسی، 1361 ش.
  70. کریمی، مصطفی، «فرایند نظریه‌پردازی قرآنی در حوزه تفسیر موضوعی»، دوفصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، سال سیزدهم، شماره 1 (پیاپی 25)، پاییز و زمستان 1398 ش.
  71. کشّی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشّی، تصحیح و تعلیق میرداماد استرآبادی، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1363 ش.
  72. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
  73. همو، الکافی، قم، دار الحدیث، 1429 ق.
  74. مازندرانی، محمدهادی بن محمدصالح،شرح فروع الکافی، تصحیح محمدجواد محمودی و محمدحسین درایتی، قم، دار الحدیث، 1429 ق.
  75. ماوردی بصری، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، النکت و العیون (تفسیر الماوردی)، تعلیق سید بن عبدالمقصود بن عبدالرحیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، بی‌تا.
  76. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1404 ق.
  77. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، قم، کوشانبور، 1406 ق.
  78. مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1368 ش.
  79. معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1418 ق.
  80. همو، التمهید فی علوم القرآن، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1415 ق.
  81. همو، تاریخ قرآن، تهران، سمت، 1375 ش.
  82. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371 ش.
  83. همو، کتاب النکاح، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب‰، 1424 ق.
  84. مکی بن حمّوش، ابومحمد مکی بن ابی‌طالب حمّوش قیسی، الهدایة الی بلوغ النهایه، امارات، جامعة الشارقه، 1429 ق.
  85. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مٶسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1430 ق.
  86. نرم‌افزار کامپیوتری نور، جامع تفاسیر، جامع احادیث، جامع فقه، درایة النور و....
  87. نووی جاوی، محمد بن عمر، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، تصحیح محمد امین ضناوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417 ق.
  88. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیتŒ، قم، مٶسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیتŒ، 1385 ش.