پژوهشی درباره وقف در قرآن (مطالعه موردی آیات «بِرّ» و «قرض حسن»)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد

2 استاد جامعة المصطفی العالمیه

3 گروه علوم قرانی و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

قرآن مجید اگرچه گونه‌های خاصی از حبس و وقف جاهلی را ممنوع اعلام کرده، اما با عناوینی همچون صدقه، قرض حسن، تقدیم خیر، برّ، انفاق و کتابت آثار، به انجام کارهای خیر از جمله وقف تشویق نموده است. به وجود آمدن اصطلاح «وقف» بعد از دوران تشریع، نمایانگر متشرعه بودن حقیقت معنایی آن است. در این میان، دلالت آیه یا آیاتی از قرآن مجید که بیشترین ارتباط معنایی را با مفهوم وقف داشته باشد، از جمله مسائل مطرح در بحث وقف است. اگرچه اکثر محققان به این مطلب تصریح نموده‌اند که وقف تحت عناوین کلی قرآنی مانند خیرات و مبرّات داخل است، اما برخی مفسران با توجه به دو روایت مربوط به وقفِ دو نفر از صحابه به نام‌های ابوطلحه انصاری و ابوالدحداح انصاری که در ذیل آیه 92 آل عمران (آیه برّ) و آیات 245 بقره و 11 و 18 حدید (آیات قرض حسن) وارد شده است، این آیات را به طور خاص مربوط به وقف شرعی دانسته‌اند. این مقاله که با روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته است، در صدد بررسی این دو روایت تفسیری بر پایه معیارهای رجالی و فقه‌الحدیثی و بررسی کیفیت ارتباط آن‌ها با آیات ذکرشده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Research on Waqf in the Holy Quran (the Case Study of the Verses “an Interest Free Loan and Philanthropy” (Arabic: بِرّ و القرض الحسن))

نویسندگان [English]

  • Sayyed Muhammad Sadeq Mousavi 1
  • Muhammad Ali Rezaei Esfahani 2
  • Muhammad Ebrahim Roshanzamir 3
1 A PhD student in the Quran Sciences & Hadith, Razavi University of Islamic Science, Mashhad
2 Full professor at Al-Mustafa International University
3 Assistant professor at Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]

Although the holy Quran banned a special types of habs (Arabic: حبس literally means to prevent, restrain) and waqf (Arabic: وقف) being at the age of ignorance (period of jahiliyyah; pre-Islamic period) but it has encouraged to do good (being generous) like waqf with titles such as charity funds, an interest free loan (Arabic: قرض الحسنة qarz hasan), doing good to others (beneficence), philanthropy, infaq (Arabic: إنفاق i.e. ensuring the subsistence of the poor and needy ones among people, specifically the kinsmen by means of providing them with monetary or sustenance aids) and penning. The establishment of the term “waqf” after the stage of establishment (Arabic: تشریع al-tashri') indicates its semantic reality. In this regard the indication of a verse of the holy Quran or verses which have the semantic correlation with the concept of waqf is an issue which is propounded in waqf debate. Although most researchers have explicated this matter that waqf is within the general Quranic titles such as beneficence and philanthropies but some Quran exegetes with observing two traditions related to the waqf of two companions named Abu Talha Ansari and Abu Dehdah Ansari under the verse 92 (the verse of philanthropy) of al-Imran (Arabic: آل عمران) and the verse 245 of al-Baqarah (Arabic: بقرة) and the verses of 11 and 18 (the verse of an interest free loan) of al-Hadid (Arabic: حدید) believe that that these verses specially connect to the Islamic legal waqf. This paper has been formed in the descriptive- analytic method and is going to study these two exegetic traditions based on rijali and fiqh al-hadith criteria and also to examine how these two traditions relate to the mentioned verses.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Waqf
  • Habs (Arabic: حبس literally means to prevent
  • restrain)
  • Donation
  • An interest free loan
  • Philanthropy

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. ابن ابی‌حاتم رازی، عبدالرحمن بن ابی‌حاتم محمد بن ادریس، تفسیر القرآن العظیم مسندًا عن الرسولr و الصحابة و التابعین (تفسیر ابن ابی‌حاتم الرازی المسمی التفسیر بالمأثور)، تحقیق اسعد محمد طیب، چاپ سوم، ریاض، مکتبة نزار مصطفی الباز، 1419 ق.
  3. ابن اثیر جزری، ابوالحسن علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
  4. ابن حبّان، ابوحاتم محمد بن حبّان بن احمد تمیمی بستی، کتاب الثقات، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة، 1393 ق.
  5. ابن حجر عسقلانی، شهاب‌الدین ابوالفضل احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  6. همو، المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیه، تحقیق سعد بن ناصر بن عبدالعزیز الشثری، ریاض، دار العاصمه، دار الغیث، 1419 ق.
  7. همو، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، 1325 ق.
  8. همو، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، چاپ دوم، بیروت، دار المعرفة للطباعة و النشر، بی‌تا.
  9. ابن حنبل، ابوعبداللّٰه احمد بن محمد، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
  10. همو، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرساله، 1416 ق.
  11. ابن سعد، ابوعبداللّٰه محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
  12. همو، الطبقات الکبیر، تحقیق علی محمد عمر، قاهره، مکتبة الخانجی، 1421 ق.
  13. ابن شعبه خراسانی مکی، ابوعثمان سعید بن منصور، التفسیر من سنن سعید بن منصور، تحقیق سعد بن عبداللّٰه بن عبدالعزیز آل حُمَیّد، ریاض، دار الصمیعی، 1417 ق.
  14. همو، سنن سعید بن منصور، تحقیق سعد بن عبداللّٰه بن عبدالعزیز آل حُمَیّد، ریاض، دار الصمیعی، 1414 ق.
  15. ابن شهر آشوب سروی مازندرانی، ابوجعفر رشیدالدین محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب‰، قم، علامه، 1379 ق.
  16. ابن طاووس حلّی، رضی‌الدین علی بن موسی،جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، قم، منشورات الرضی، 1330 ق.
  17. ابن عبدالبرّ، یوسف بن عبداللّٰه، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412 ق.
  18. ابن عدی جرجانی، ابواحمد عبداللّٰه، الکامل فی ضعفاء الرجال، تصحیح یحیی مختار غزاوی، چاپ دوم، بیروت، دار الفکر، 1409 ق.
  19. ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن بن هبةاللّٰه شافعی، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415 ق.
  20. ابوداود، سلیمان بن اشعث سجستانی ازدی، سنن ابی‌داود، قاهره، دار الحدیث، 1420 ق.
  21. ابویعلی موصلی، احمد بن علی بن مثنی تمیمی، مسند ابی‌یعلی الموصلی، تحقیق حسین سلیم اسد، دمشق، دار المأمون للتراث، 1408 ق.
  22. اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبة الجعفریة لاحیاء الآثار الجعفریه، بی‌تا.
  23. انصاری قرطبی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد بن ابی‌بکر، الجامع لاحکام القرآن و المبیّن لما تضمنه من السنة و آی الفرقان، تهران، ناصرخسرو، 1364 ش.
  24. بخاری، ابوعبداللّٰه محمد بن اسماعیل، التاریخ الصغیر، تحقیق محمود ابراهیم زاید، بیروت، دار المعرفه، 1406 ق.
  25. همو، صحیح البخاری، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1401 ق.
  26. همو، صحیح البخاری، چاپ دوم، قاهره، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشٶون الاسلامیه، 1410 ق.
  27. بزار، ابوبکر احمد بن عمرو بن عبدالخالق ازدی، مسند البزّار المنشور باسم البحر الزخّار، تحقیق محفوظ الرحمن زین‌اللّٰه و عادل بن سعد و صبری عبدالخالق شافعی، مدینه منوره، مکتبة العلوم و الحکم، 2009 م.
  28. بغوی، ابومحمد حسین بن مسعود، تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل، تحقیق خالد عبدالرحمن العک، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
  29. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبداللّٰه محمود شحاته، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1423 ق.
  30. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین بن علی، الجامع لشعب الایمان، تحقیق عبدالعلی عبدالحمید حامد، ریاض، مکتبة الرشد، 1423 ق.
  31. همو، السنن الصغیر، تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی، کراچی، جامعة الدراسات الاسلامیه، 1410 ق.
  32. ترمذی، ابوعیسی محمد بن عیسی بن سوره، سنن الترمذی، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان دوم، بیروت، دار الفکر، 1403 ق.
  33. ترمذی، محمد بن علی بن حسن، نوادر الاصول فی احادیث الرسولr، تحقیق عبدالرحمن عمیره، بیروت، دار الجیل، بی‌تا.
  34. تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1422 ق.
  35. تمیمی مغربی، قاضی ابوحنیفه نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، تحقیق سیدمحمد حسینی جلالی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414 ق.
  36. ثعلبی، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، تحقیق ابومحمد بن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422 ق.
  37. ثلایی، یوسف بن احمد بن عثمان، تفسیر الثمرات الیانعة و الاحکام الواضحة القاطعه، صعده، مکتبة التراث الاسلامیه، 1423 ق.
  38. جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق طلعت صلاح فرحات و محمد ادیب شکور، اردن ـ عمان، دار الفکر، 1430 ق.
  39. جناتی شاهرودی، محمدابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  40. حاکم نیسابوری، ابوعبداللّٰه محمد بن عبداللّٰه، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  41. حسینی عاملی، سیدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419 ق.
  42. حموی رومی بغدادی، شهاب‌الدین ابوعبداللّٰه یاقوت بن عبداللّٰه، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1399 ق.
  43. حمیری، ابوالعباس عبداللّٰه بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1413 ق.
  44. خطیب شربینی شافعی، شمس‌الدین محمد بن احمد، السراج المنیر فی الإعانة علی معرفة بعض معانی کلام ربنا الحکیم الخبیر، قاهره، مطبعة بولاق (امیریه)، 1285 ق.
  45. دارقطنی بغدادی، ابوالحسن علی بن عمر،المؤتلف و المختلف، بیروت، دار المغرب الاسلامی، 1406 ق.
  46. دروزه، محمد عزة، التفسیر الحدیث، چاپ دوم، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، 1383 ق.
  47. دینوری، ابومحمد عبداللّٰه بن محمد بن وهب، تفسیر ابن وهب المسمی الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، تحقیق احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1424 ق.
  48. ذهبی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد بن عثمان، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار المعرفه، 1382 ق.
  49. رازی، ابومحمد عبدالرحمن بن ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1371 ق.
  50. زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، چاپ دوم، دمشق، دار الفکر، 1411 ق.
  51. زمخشری، جاراللّٰه محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح مصطفی حسین احمد، چاپ سوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق.
  52. زیلعی، جمال‌الدین ابومحمد عبداللّٰه بن یوسف بن محمد، تخریج الاحادیث و الآثار الواقعة فی تفسیر الکشّاف للزمخشری، مقدمه عبداللّٰه بن عبدالرحمن سعد، ریاض، دار ابن خزیمه، 1414 ق.
  53. سبحانی تبریزی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق‰، بی‌تا.
  54. سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، فی ظلال القرآن، چاپ هفدهم، بیروت ـ قاهره، دار الشروق، 1412 ق.
  55. سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، مرتضوی، 1425 ق.
  56. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  57. همو، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
  58. همو، جامع المسانید و المراسیل، بیروت، دار الفکر، 1994 م.
  59. صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1362 ش.
  60. همو، الهدایة فی الاصول و الفروع، قم، مؤسسه امام هادی‰، 1418 ق.
  61. همو، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چاپ دوم، قم، دار الشریف الرضی، 1406 ق.
  62. همو، من لایحضره الفقیه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
  63. صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همام، المصنف، تحقیق حبیب‌الرحمن اعظمی، بیروت، المجلس العلمی، بی‌تا.
  64. همو، تفسیر القرآن، تحقیق مصطفی مسلم محمد، ریاض، مکتبة الرشد، 1410 ق.
  65. همو، تفسیر القرآن العزیز المسمّی تفسیر عبدالرزاق، بیروت، دار المعرفه، 1411 ق.
  66. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
  67. طبرانی، سلیمان بن احمد بن ایوب، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم للامام الطبرانی، تحقیق هشام بدرانی، اردن ـ اربد، دار الکتاب الثقافی، 2008 م.
  68. همو، المعجم الاوسط، قاهره، دار الحرمین، 1415 ق.
  69. همو، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالمجید سلفی، قاهره، مکتبة ابن تیمیه ـ دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  70. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح و تعلیق و تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّٰه یزدی طباطبایی، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  71. همو، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  72. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، مقدمه شیخ خلیل میس، تحقیق صدقی جمیل عطار، بیروت، دار الفکر، 1415 ق.
  73. همو، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412 ق.
  74. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافه، 1414 ق.
  75. همو، تهذیب الاحکام، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق. (الف)
  76. همو، رجال الشیخ الطوسی ـ الابواب، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1427 ق.
  77. همو، کتاب الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق. (ب)
  78. عبدی بغدادی، ابوعلی حسن بن عرفة بن یزید، جزء الحسن بن عرفة العبدی، تحقیق عبدالرحمن بن عبدالجبار الفریوائی، کویت، مکتبة دار الاقصی، 1406 ق.
  79. عجلی کوفی، ابوالحسن احمد بن عبداللّٰه بن صالح، معرفة الثقات من رجال اهل العلم و الحدیث و من الضعفاء و ذکر مذاهبهم و اخبارهم، مدینه منوره، مکتبة الدار، 1405 ق.
  80. عیاشی، ابونصر محمد بن مسعود بن عیاش سَلَمی سمرقندی، تفسیر العیاشی، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیه، 1380 ق.
  81. فاضل جواد کاظمی، جواد بن سعد اسدی، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  82. فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، لبنان، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
  83. قشیری نیشابوری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
  84. قطب‌الدین راوندی، ابوالحسین سعید بن هبةاللّٰه، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1405 ق.
  85. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق سیدطیب موسوی جزایری، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1404 ق.
  86. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
  87. مازندرانی، محمدهادی بن محمدصالح، شرح فروع الکافی، قم، دار الحدیث، 1429 ق.
  88. مامقانی، عبداللّٰه بن محمدحسن، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1431 ق.
  89. متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام‌الدین، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، ضبط و تفسیر شیخ بکری حیانی، تصحیح صفوة السقا، بیروت، مٶسسة الرساله، 1409 ق.
  90. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارŒ، چاپ دوم، بیروت، مٶسسة الطبع و النشر، 1410 ق.
  91. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، اعلام قرآن از دائرةالمعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، 1385 ش.
  92. مکی بن حموش، ابومحمد مکی بن ابی‌طالب قیسی، الهدایة الی بلوغ النهایه، اشراف شاهد بوشیخی، امارات ـ شارجه، جامعة الشارقه، 1429 ق.
  93. موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بی‌جا، دفتر معظم‌له، 1409 ق.
  94. نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، حیدری، 1415 ق.
  95. هُوّاری، هود بن مُحَکَّم، تفسیر کتاب اللّٰه العزیز، الجزایر، دار البصائر، 1426 ق.
  96. هیثمی مصری، نورالدین علی بن ابوبکر بن سلیمان، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، تحقیق محمد عبدالقادر احمد عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1408 ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار