پژوهشی تحلیلی در دیدگاه‌های تفسیری ابوالقاسم کعبی بلخی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه علوم اسلامی رضوی

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

دانش تفسیر وامدار تلاش‌های مفسرانی است که به شرح و تبیین کتاب الهی پرداخته‌اند. برخی از این تفاسیر از میان رفته‌اند، ولی دیدگاه‌های صاحبان آن‌ها در بخشی از آیات به جا مانده است. از این گروه، ابوالقاسم کعبی بلخی، متکلم و مفسر معتزلی است.
این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به بررسی برخی آراء وی در تفسیر می‌پردازد و روشن می‌شود که او با روش قرآنی عقلی آیات را تفسیر می‌کند و برای سیاق و ظرایف تعبیری در شناخت مقصود خداوند متعال، اهمیت زیادی قائل است. از این رو مقصود از کلماتی را که ابراهیم با آن‌ها آزموده شد، امامت می‌داند که خداوند آن را اتمام کرد و به انجام رساند. همچنین در سوره قیامت، نظر مشهور را کنار می‌نهد و مقصود از قرآن را قرائت نامۀ اعمال می‌داند. استدلال‌های عقلی و کلامی نیز در برداشت‌های وی جایگاه ویژه‌ای دارد و بر اساس آن، آدم(ع) را قبله نه مسجود فرشتگان می‌داند و بهشت آدم(ع) را زمینی می‌داند و «عالم ذر» را نمی‌پذیرد و عقول بنی‌آدم را گواه ربوبیت خداوند می‌داند. همچنین حکومت و خلافت را که عهد الهی است، برای کافران و ستمگران مشروع نمی‌داند. قرائات و فقه القرآن نیز از سرفصل‌های تفسیری وی می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analytic Research about the Exegetic Attitudes of Abu l-Qāsim al-Ka'bi al-Balkhı̄

نویسندگان [English]

  • Hasan Kharaghani 1
  • Ali Akbar Rostami 1
  • Sayyed Muhammad Ali Fahimi 2
1 Associate professor at Razavi University of Islamic Sciences
2 A PhD student in the Quran Sciences & Hadith
چکیده [English]

The science of the exegesis is owed to the exegetes’ attempts which have interpreted and determined the Book of Almighty. Some of these exegeses have been vanished but the opinions of their authors in some of the verses have been remained. Of these groups is Abu l-Qāsim al-Ka'bi al-Balkhı̄ who was a muʿtazilah theologian and exegete. This paper with analytic-descriptive method studies some of his opinions in the exegesis and it clears that he interpreted the Quran verses with the Quranic-rational method and he attached much important to know the intent of God for the linguistic sense (siaq) and interpretative nuances. Therefore, the aim of the words which was tested Ibrahim prophet (peace be upon him) is imāmah (Arabic: إمامة‎) which God completed and fulfilled. Also in sūrah al-Qiyamah (Arabic: القیامة‎), he put aside the well-known opinion and he thought that the meaning of the Quran is the recitation of his record. The intellectual and theological arguments in his resulting precepts have a special position and according to it he believes that Adam is Qibla and not being prostrated by the angels and Adam’s heaven being earthy and he does not believe in the World of Pre-Existence (Alam-e-Zar) and the intellects of human beings is the declaration of faith inthe Deity (God). And also the government and the vicegerency which are the covenant of Allah is not legitimate for the aggressors and disbelievers. Qiraʼat and fiqh al-Quran are of his exegetic chapter titles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abu l-Qāsim al-Ka'bi al-Balkhı̄
  • The Quran exegesis
  • The exegetic opinions
  • The exegetic methods and tendencies

مراجع

  1. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، نجف، مطبعة الغری، بی‌تا.
  2. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422 ق.
  3. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی بن محمد بن احمد، لسان المیزان، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1971 م.
  4. ابن خلّکان، ابوالعباس شمس‌الدین احمد بن محمد بن ابی‌بکر، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، بیروت، دار صادر، 1972 م.
  5. ابن شهر آشوب سروی مازندرانی، رشیدالدین محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم، بیدار، 1369 ق.
  6. ابن طاووس، رضی‌الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن محمد، سعد السعود للنفوس، تحقیق فارس تبریزیان حسون، قم، دلیل، 1379 ش.
  7. ابن عجیبه، ابوالعباس احمد بن محمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره، بی‌نا، 1419 ق.
  8. ابن عطیه اندلسی، ابومحمد عبدالحق بن غالب، تفسیر ابن عطیة؛ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422 ق.
  9. ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی‌تا.
  10. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1408 ق.
  11. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق محمد جلیل صدقی، بیروت، دار الفکر، 1420 ق.
  12. ابوحیان توحیدی، علی بن محمد بن عباس، البصائر و الذخائر، بیروت، دار صادر، 1408 ق.
  13. ابوزهره، محمد، زهرة التفاسیر، قاهره، دار الفکر العربی، بی‌تا.
  14. اسعدی، علی، «تفسیر/ تفسیر کلامی»، دانشنامه علوم قرآنی، به کوشش سیدمحمود طیب‌حسینی و دیگران، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1396 ش.
  15. بابایی، علی‌اکبر، مکاتب تفسیری، چاپ چهارم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ـ سمت، 1389 ش.
  16. بیضاوی، عبداللّٰه بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل (تفسیر البیضاوی)، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418 ق.
  17. پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی ، زیر نظر محمود یزدی مطلق (فاضل)، چاپ دوم، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1399 ش.
  18. ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، تحقیق ابومحمد ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422 ق.
  19. جعفریان، رسول، مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372 ش.
  20. حسینی آلوسی بغدادی، شهاب‌الدین محمود بن عبداللّٰه، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  21. حسینی بحرانی، سیدهاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مٶسسة البعثه، 1415 ق.
  22. خطیب، عبدالکریم، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت، دار الفکر العربی، 1424 ق.
  23. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1417 ق.
  24. دانشنامۀ بزرگ اسلامی، زیر نظر سیدمحمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
  25. رحمانی ولوی، مهدی، تاریخ علمای بلخ، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1386 ش.
  26. زمخشری، جاراللّٰه محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، قم، نشر البلاغه، 1413 ق.
  27. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، هند ـ حیدرآباد، دائرةالمعارف العثمانیه، 1382 ق.
  28. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه عمومی آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  29. شاکر، محمدکاظم، مبانی و روش‌های تفسیری، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1382 ش.
  30. صابونی، محمدعلی، صفوة التفاسیر، بیروت، دار الفکر، 1421 ق.
  31. صادقی تهرانی، محمد، ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم، قم، شکرانه، 1388 ش.
  32. صافی، محمود، الجدول فی اِعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویة هامه، چاپ چهارم، دمشق، دار الرشید، 1418 ق.
  33. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1390 ق.
  34. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  35. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412 ق.
  36. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  37. فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
  38. قاسم‌پور، محسن، «شیخ طوسی و آرای تفسیری معتزله»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال ششم، شمارۀ 1 (پیاپی 11)، بهار و تابستان 1388 ش.
  39. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، چاپ سوم قم، دار الکتاب، 1363 ش.
  40. کعبی، عبداللّٰه بن احمد، تفسیر ابی‌القاسم الکعبی البلخی، موسوعة تفاسیر المعتزلة (تفسیر ابی‌مسلم الاصفهانی، تفسیر ابی‌بکر الاصم ـ تفسیر ابی‌علی الجبائی ـ تفسیر ابی‌القاسم الکعبی البلخی)، جمع‌آوری و تحقیق خضر محمد نبها، مقدمه رضوان سید، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 2009 م.
  41. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374 ش.
  42. نظام‌الدین نیشابوری (نظام الاعرج)، حسن بن محمد بن حسین، غرائب القرآن و رغائب الفرقان (تفسیر نیشابوری)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416 ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار