تبیین ضرورت و چرایی توکل به خداوند متعال بر مبنای تحلیل محتوای آیات قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران

3 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، تهران، ایران

چکیده

خداوند متعال در قرآن کریم به صورت امر ارشادی، بندگانش را به توکل بر خود امر کرده و در موارد متعددی به طور مستقیم و یا ضمنی، به بیان صفات و اسماء مبارکه خویش در ذیل آیات متضمن مفهوم توکل پرداخته است تا به این روش، مٶمنان را به توکل بر ذات پاکش مجاب سازد. از آنجا که مفهوم توکل، یکی از واژگان دارای ابهام در نظام معارف اسلامی بوده است، لذا ضروری به نظر رسید که در پژوهشی مستقل به تبیین ضرورت این امر از منظر آیات قرآن کریم پرداخته شود و بدون هیچ پیش‌فرض مفهومی و دسته‌بندیِ از پیش تعیین‌شده، به تحلیل آیات قرآن کریم در این زمینه پرداخته شود. به همین منظور در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل محتوا» به مثابه یکی از روش‌های تحقیق میان‌رشته‌ای متن‌محور، به تحلیل آیات قرآنی متضمن اسماء و صفات الهی برای کشف ضرورت توکل پرداخته شود و ضرورت مسئله توکل با توجه به ماهیت اسمایی که در آیات توکل بدان‌ها اشاره شده، تحلیل و تبیین گردد. تحلیل محتوای آیات قرآنیِ مستخرج به عنوان جامعه آماری نشان می‌دهد که صفات الهیِ بیان‌شده در قرآن کریم، بیانگر آن است که خداوند مسلط بر کل هستی، آگاه به تمام مخلوقات، مهربان به بندگان، مبدأ و مقصد هستی، یاریگر مخلوقات و جزادهنده بندگان است و این صفات، مهم‌ترین عامل برای درک ضرورت توکل بر خداوند است که توجه به آن‌ها می‌تواند ما را با مفهوم توکل حقیقی به خداوند متعال آشنا کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Explanation of the Necessity and Whyness of Tawakkul or Ultimate Trust in God Based on the Content Analysis of the Holy Quran Verses

نویسندگان [English]

  • Masumeh al-Sadat Saeidi Husseini 1
  • Fathiyeh Fatahizadeh 2
  • Muhammad Etrat Doost 3
1 MA of the Quran Sciences & Hadith
2 Full professor at Alzahra University
3 Assistant Professor in Department of Theology, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Allah almighty in the holy Quran commands His men to trust in Him (reliance on Him) in the form of the directory command (indicates only what should be done or what should be not done for encompassing profit or advantage in what has been commanded with no provision for enforcement) and in the different cases has stated directly or indirectly His holy names and attributes within the verses including the concept of reliance or trust to assure the believers to rely on His pure essence (Arabic: ذات dhat). Because the concept of “trust” has been one of the words which contains ambiguity in the system of the Islamic studies; therefore, it is necessary to be explained the necessity of this problem from the holy Quran perspective in the independent research and without any conceptual premise and pre-determined categorization to analyze these Quran verses in this field. For this regard with applying the method of the content analysis as a one of the interdisciplinary text-based research methods .it has been attempted to analyze the Quranic verses encompassing His holy names and attributes to reveal the necessity of “trust”. The content analysis of the extracted Quranic verses as a statistical population shows that God’s attributes mentioned in the holy Quran indicates the authority of God on whole universe, His knowledge on all creatures, God’s mercy on men, God being the origin and goal, He being men’s helper and the giver of the reward to men that these attributes are the most important elements (factors) to understand the necessity of trust in God. Paying attention to them can acquaint us with the concept of the real trust in God.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The holy Quran
  • Ultimate trust
  • The necessity of ultimate trust
  • God’s attributes
  • The method of the content analysis

مراجع

  1. قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، چاپ دوم، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1373 ش.
  2. ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار صادر، 1414 ق.
  3. احمدی، محمدرضا و عباسعلی هراتیان، «اثربخشی مناسک عمره مفرده بر شادکامی و سلامت روان»، فصلنامه روان‌شناسی و دین، سال پنجم، شماره 3 (پیاپی 19)، پاییز 1391 ش.
  4. باردن، لورنس، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی‌دوزی سرخابی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1375 ش.
  5. جانی‌پور، محمد، و رضا شکرانی، «رهاوردهای استفاده از روش ”تحلیل محتوا“ در فهم احادیث»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال چهل و ششم، شماره 2، پاییز و زمستان 1392 ش.
  6. جوادی آملی، عبداللّٰه، تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم، چاپ سوم، قم، اسراء، 1390 ش.
  7. حسینی واسطی زبیدی، سیدمحمدمرتضی بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
  8. دستغیب، سید عبدالحسین، تردید و توکل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1392 ش.
  9. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت ـ دمشق، دار القلم ـ الدار الشامیه، 1412 ق.
  10. سعیدی حسینی، معصومةالسادات، تحلیل محتوای مفهوم توکل در قرآن کریم، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی فتحیه فتاحی‌زاده، تهران، دانشگاه الزهرا(س)، 1398 ش.
  11. شجاعی، محمدصادق، توکل به خدا: راهی به سوی حرمت خود و سلامت روان، قم، مٶسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1383 ش.
  12. شکرانی، رضا، وحید سلیمی، و امیر قمرانی، «بررسی تطبیقی خودکارآمدی از دیدگاه قرآن و روان‌شناسی»، آموزه‌های قرآنی، دوره هفدهم، شماره 32، پاییز و زمستان 1399 ش.
  13. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374 ش.
  14. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه حسین نوری همدانی، تهران، فراهانی، بی‌تا.
  15. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  16. عبدالباقی، محمد فٶاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1407 ق.
  17. عترت‌دوست، محمد، «روش‌شناسی فهم حدیث در فرایند سه‌گانه تحلیل متن، تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان»، مجله حدیث‌پژوهی، سال یازدهم، شماره 21، بهار و تابستان 1398 ش.
  18. غباری بناب، باقر، «طرح تهیه مقیاس اندازه‌گیری توکل به خدا»، فصلنامه دانشگاه اسلامی، سال اول، شماره 4، بهار 1377 ش.
  19. غباری بناب، باقر و علی‌نقی فقیهی، «بررسی مفهوم توکل به خدا و ارتباط آن با دلبستگی»، فصلنامه مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی (پژوهش‌های تربیت اسلامی سابق)، سال سیزدهم، شماره‌های 14ـ15، پاییز 1388 ش.
  20. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم، دار الهجره، 1410 ق.
  21. فروهی، ناصر، و سیدضیاءالدین علیانسب، توکل از منظر قرآن و روایات، قم، رسالت یعقوبی، 1388 ش.
  22. فعالی، محمدتقی، «توکل و مسئله کفایت خدا از منظر آیات قرآن»، فصلنامه مطالعات تفسیری، شماره 15، پاییز 1392 ش.
  23. فقهی‌زاده، عبدالهادی، محمود واعظی، و سمانه خطیریان، «کارکردهای معنوی توکل به خدا در قرآن و روایات»، فصلنامه بصیرت و تربیت اسلامی، سال یازدهم، شماره 30، پاییز 1393 ش.
  24. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1388 ش.
  25. قرشی بنایی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1412 ق.
  26. کریپندورف، کلوس، تحلیل محتوا: مبانی روش‌شناسی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران، روش، 1387 ش.
  27. محمدی‌مهر، غلامرضا، روش تحلیل محتوا (راهنمای عملی تحقیق)، چاپ دوم، تهران، گنجینه علوم انسانی: دانش‌نگار، 1389 ش.
  28. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371 ش.
  29. نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روان‌شناسی، ترجمه عباس عرب، چاپ دوم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1369 ش.
  30. ندوی، سلیمان، التوکل، بیروت، دار ابن حزم، 1374 ق.
  31. نراقی، احمد بن محمدمهدی، معراج السعاده، تهران، هجرت، 1377 ش.
  32. هولستی، اُل. رادولف، تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه نادر سالارزاده امیری، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1391 ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار