اعتبارسنجی قرینه‌محور روایات تفسیری از دیدگاه سید مرتضی علم‌الهدی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اعتبارسنجی روایات تفسیری از دیرباز مورد بحث بوده است. سید مرتضی علم‌الهدی به عنوان چهره برجسته شیعی در قرن پنجم، از جمله قرآن‌پژوهانی است که دیدگاه او در این باره از اهمیت خاصی برخوردار است. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، با مراجعه به آثار سید مرتضی، رویکرد وی را در اعتبارسنجی روایات تفسیری بررسی کرده است. در نگاه آغازین به نظر می‌رسد از آنجا که روایات تفسیری جزء اخبار آحاد شمرده می‌شوند و سید مرتضی خبر واحد را بدان‌جهت که مفید ظن است، باعث علم و عمل نمی‌داند، ایشان نباید برای روایات تفسیری اعتباری قائل باشد. اما یافته‌های این جستار نشان از آن دارد که چنانچه خبر واحد همراه با قرائنی باشد که آن را از ظنی‌الدلاله بودن خارج کند، از نظر سید مرتضی می‌تواند در تفسیر نیز مورد استناد قرار گیرد. قرائنی همچون: وجود اخبار در مصنفات حدیثی و اصول شیعه، علم‌آور بودن مضمون خبر، مطابقت با ظاهر قرآن، مطابقت با حکم عقل، مطابقت با اصل عدل الهی، و اجماع امامیه می‌تواند روایت را از ظنی بودن خارج کند. در واقع سید مرتضی در مقابل رویکرد اعتبارسنجی راوی‌محور، به رویکرد اعتبارسنجی قرینه‌محور در ارزیابی احادیث باور دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Symmetric Validation of Exegetical Narrations from the Viewpoint of Sayyid al-Murtaḍā ‘Alam al Hudá

نویسندگان [English]

  • Muhammad Hossein Hosseinpour 1
  • Sayyid Muhammad Mortazavi 2
  • Muhammad Reza Javahery 2
1 A PhD student in Lectureship of Islamic Studies
2 Assistant professor at Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

The validation of exegetical narrations has long been discussed. Sayyid al-Murtaḍā ‘Alam al Hudá, as a prominent Shiite scholar in the fifth century, is one of the Qur'anic scholars whose views on this issue are of particular importance. This article, which is organized in a descriptive-analytical method by referring to the works of Sayyid al-Murtaḍā, has examined his approach in validating exegetical narrations. It seems at first glance, that since exegetical narrations are considered as traditions with a single narrator (Arabic: اخبار آحاد, Romanized: Akhbār Aḥād) and Sayyid al-Murtaḍā does not consider tradition with a single narrator which causes conjecture for knowledge and action. He should not give credit for exegetical narrations, but the findings of this article indicate that Sayyid al-Murtaḍā’s view can also be cited in exegesis; if the tradition with a single narrator is accompanied by conjectures that excludes (removes) it from being suspicious. Conjectures such as: the existence of traditions in ḥadīth works and Shi'a (Shiite) principles, knowledge providing of the content of the tradition, conformity with the apparent of the Qur'an, conformity with the ruling (verdict) of reason, conformity with the principle of the Justice of God, and Imami consensus can remove the narration from being conjecture. In fact, Sayyid al-Murtaḍā believes in a symmetrical validation approach in evaluating ḥadīths in contrast to the narrator validation approach.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Symmetrical validation
  • Exegetical narrations
  • Validation approaches of narrations
  • Sayyid al-Murtaḍā ‘Alam al Hudá
  • Knowledge providing of conjectures (circumstantial evidence)
  1. قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، انتشارات امیرالمٶمنین‰، 1395 ش.
  2. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
  3. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1410 ق.
  4. ابن حزم اندلسی، ابومحمد علی بن احمد بن سعید، الاِحکام فی اصول الاَحکام، به کوشش احمد شاکر، قاهره، مکتبة زکریا علی یوسف، 1348 ق.
  5. ابن حنبل، ابوعبداللّٰه احمد بن محمد، المسند، قاهره، بی‌نا، 1313 ق.
  6. ابن زهره حلبی، سیدحمزة بن علی حسینی، الغنیة (چاپ‌شده در مجموعه: الجوامع الفقهیه)، تهران، جهان، بی‌تا.
  7. ابن قتیبه دینوری، ابومحمد عبداللّٰه بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دار الجیل، 1393 ق.
  8. ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم بن علی، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1406 ق.
  9. استرآبادی، محمدامین، الفوائد المدنیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1426 ق.
  10. امینی نجفی، عبدالحسین احمد، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مٶسسة دائرة معارف الفقه الاسلامی، 1384 ش.
  11. انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الاصول، به کوشش گروهی از محققان، قم، سماء، 1415 ق.
  12. بحرانی آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
  13. ترمذی، ابوعیسی محمد بن عیسی بن سوره، سنن الترمذی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  14. تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1378 ش.
  15. جرجانی، میرسیدشریف علی بن محمد، التعریفات، تهران، ناصرخسرو، 1418 ق.
  16. جوادی آملی، عبداللّٰه، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، قم، اسراء، 1387 ش. (الف)
  17. همو، قرآن در قرآن، قم، اسراء، 1378 ش. (ب)
  18. حارثی عاملی، حسین بن عبدالصمد، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه، 1401 ق.
  19. حاکم نیشابوری، ابوعبداللّٰه محمد بن عبداللّٰه، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار الکتب الاسلامیه، 1411 ق.
  20. حائری اصفهانی، محمدحسین بن عبدالرحیم، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیه، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، 1404 ق.
  21. حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی و دیگران، تهران، اسلامیه، 1391 ق.
  22. حسینی بحرانی، سیدهاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، بی‌جا، دار التفسیر، 1417 ق.
  23. حسینی فیروزآبادی، سیدمرتضی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، تهران، اسلامیه، 1392 ق.
  24. حکیم، سیدمحمدباقر، علوم القرآن، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1425 ق.
  25. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی بن ثابت، الکفایة فی علم الروایه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1409 ق.
  26. درزی رامندی، هادی، و نصرت نیلساز، «نمونه‌هایی از استناد سید مرتضی به خبر واحد در تفسیر»، مجموعه مقالات فارسی، کنگره بین‌المللی بزرگداشت هزاره سید مرتضی علم‌الهدی، 1398 ش.
  27. رامهرمزی، حسن بن عبدالرحمن، المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی، بیروت، دار الفکر، 1404 ق.
  28. رستمی، علی‌اکبر، «آسیب‌شناسی روایات تفسیری»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، سال هفتم، شماره 25، تابستان 1380 ش.
  29. رضایی اصفهانی، محمدعلی، منطق تفسیر قرآن، قم، مٶسسه ترجمه و نشر بین‌الملل المصطفی، 1398 ش.
  30. سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، قم، مٶسسة الامام الصادق‰، 1428 ق.
  31. شافعی، محمد بن ادریس، الرساله، تحقیق و شرح احمد محمد شاکر، قاهره، بی‌نا، 1400 ق.
  32. شریعتی نیاسر، حامد، مجید معارف، و محمدرضا شاهرودی، «عقل و نقل در دیدگاه سید مرتضی و پی‌جویی رابطه آن دو در آثار او»، دوفصلنامه پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال چهل و هفتم، شماره 1، بهار و تابستان 1393 ش.
  33. شریف مرتضی علم‌الهدی، علی بن حسین موسوی بغدادی، الانتصار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1415 ق.
  34. همو، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق سیداحمد حسینی اشکوری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411 ق.
  35. همو، الذریعة الی اصول الشریعه، تصحیح و مقدمه و تعلیق ابوالقاسم گرجی، تهران، دانشگاه تهران، 1348 ش.
  36. همو، الشافی فی الامامه، تحقیق و تعلیق سیدعبدالزهراء حسینی خطیب، تهران، دانشگاه تهران، 1410 ق.
  37. همو، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، قم، المٶتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413 ق.
  38. همو، امالی المرتضی؛ غرر الفوائد و درر القلائد، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بغداد، دار احیاء الکتب العربیه، 1373 ق.
  39. همو، انقاذ البشر من الجبر و القدر، قم، دار القرآن الکریم، 1405 ق. (الف)
  40. همو، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سیداحمد حسینی اشکوری، قم، جماعة المدرسین، 1405 ق. (ب)
  41. شکرانی، رضا، «مقدمه‌ای بر مباحث تفسیری سید مرتضی»، دوماهنامه کیهان اندیشه، شماره 59، فروردین و اردیبهشت 1374 ش.
  42. شهیدی، روح‌اللّٰه، و سیده‌راضیه توسل، «جستاری در معیارهای اعتبارسنجی روایات تفسیری شیعه»، دوفصلنامه حدیث و اندیشه، شماره 19، بهار و تابستان 1394 ش.
  43. شیخ بهائی، بهاءالدین محمد بن حسین بن عبدالصمد عاملی، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، قم، بصیرتی، 1398 ق.
  44. شیخ‌الرئیس، فاطمه، «نگاهی اجمالی به کتاب (امالی) و روش تفسیری سید مرتضی»، ماهنامه کتاب ماه دین، شماره‌های 6ـ7، فروردین و اردیبهشت 1377 ش.
  45. صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
  46. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، 1390 ش.
  47. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1406 ق.
  48. طریحی، فخرالدین،جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، تهران، کتاب‌فروشی جعفری، بی‌تا.
  49. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تحقیق سیدحسن موسوی خرسان، نجف، دار الکتب الاسلامیه، 1375 ق.
  50. همو، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح احمد حبیب قصیر العاملی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1409 ق.
  51. همو، العدّة فی اصول الفقه، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، بی‌نا، 1376 ق.
  52. همو، الفهرست، تصحیح و تعلیق سیدمحمدصادق آل بحرالعلوم، نجف اشرف، کتابخانه مرتضویه، بی‌تا.
  53. عاملی، جمال‌الدین حسن بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
  54. همو، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، اصفهان، جاوید، 1383 ق.
  55. عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی بن احمد، الدرایه، تهران، المجمع العلمی الاسلامی، 1404 ق.
  56. همو، الرعایة فی علم الدرایه، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1367 ش.
  57. عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، ذکری الشیعة فی احکام الشریعه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1419 ق.
  58. فاکر میبدی، محمد، مبانی تفسیر روایی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1392 ش.
  59. فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، المحصول فی علم الاصول، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420 ق.
  60. فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیرالمومنین‰، 1406 ق.
  61. همو، تفسیر الصافی، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1393 ق.
  62. قشیری نیشابوری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
  63. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1391 ش.
  64. گرجی، ابوالقاسم، ادوار اصول فقه، تهران، میزان، 1385 ش.
  65. مامقانی، عبداللّٰه بن محمدحسن، مقباس الهدایه، تحقیق محمدرضا مامقانی، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، بی‌تا.
  66. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1404 ق.
  67. محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، معارج الاصول، به کوشش محمدحسین رضوی، قم، آل البیتŒ للطباعة و النشر، 1403 ق.
  68. مدرسی طباطبایی، حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران، کویر، 1386 ش.
  69. مرتضوی، سیدمحمد، محمدرضا جواهری، و محمدحسین حسین‌پور، «حجیت روایات تفسیری از دیدگاه سید مرتضی علم‌الهدی»، پژوهش‌نامه معارف قرآنی (آفاق دین)، سال دوازدهم، شماره 44، بهار 1400 ش.
  70. مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، بیروت، بی‌نا، 1403 ق.
  71. معارف، مجید، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران، ضریح، 1376 ش.
  72. معرفت، محمدهادی، التفسیر الاثری الجامع، قم، التمهید، 1383 ش.
  73. همو، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1375 ش.
  74. مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، مصنفات الشیخ المفید، به کوشش علی میرشریفی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1413 ق.
  75. مکدرموت، مارتین، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران، 1363 ش.
  76. موحد ابطحی، محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال، قم، بی‌نا، 1417 ق.
  77. موسوی بهبهانی، سیدعلی، الفوائد العلیّه، اهواز، دار العلم، 1415 ق.
  78. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، المکاسب المحرمه، قم، اسماعیلیان، 1368 ش.
  79. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، المطبعة العلمیه، بی‌تا.
  80. همو، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412 ق.
  81. مهریزی، مهدی، «روایات تفسیری شیعه، گونه‌شناسی و حجیت»، فصلنامه علوم حدیث، سال پانزدهم، شماره 1 (پیاپی 55)، بهار 1389 ش.
  82. میرداماد، سیدشمس‌الدین محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی، الرواشح السماویة فی شرح الاحادیث الامامیه، قم، دار الحدیث، 1381 ش.
  83. نصیری، علی، آشنایی با علوم حدیث، قم، مرکز مدیریت حوزه، 1396 ش.
  84. نوری طبرسی، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1415 ق.
  85. نووی، ابوزکریا محیی‌الدین بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دار الفکر، 1398 ق.