الگوی عوامل مؤثر در سیر نگارش‌های علوم قرآن (قرن 6 تا 10) در قالب نظریه مبنایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 گروه علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

بررسی حاضر از رویکرد تفسیرگرایی فکری، علمی و اجتماعی به فهم و تحلیل عوامل تأثیرگذار در سیر تطورات نگارش‌های علوم قرآن می‌پردازد. هشت کتاب علوم قرآن در قرن 6 تا10 با قید تأثیرگذاری در دوره خود، محلّ بررسی در این تحقیق بوده است. از روش اسنادی و تحلیل تاریخی در انجام عملیات تحقیق، و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارائه الگوی نهایی، از نظریه مبنایی (GT) استفاده شده است. یافته‌های به دست‌آمده شامل 18 مقوله در سیر تطور بوده که به تفکیک عوامل با ضریب تأثیر بالا، متوسط و کم بیان شده است. همچنین الگوی نهاییِ عوامل مؤثر در تطور سیر نگارش‌های علوم قرآن در قالب نظریه مبنایی ارائه‌شده و اجزاء آن عبارت‌اند از: عوامل علّی شامل شخصیت فردی نویسنده، تخصص علمی نویسنده، عوامل فرهنگی اجتماعی دوره نویسنده، همنشینان نویسنده و تأثیرپذیری وی از مصادر و نویسندگان قبل و تأثیرگذاری نویسنده بر مصادر و نویسندگان بعد، هویت و اصالت متن نگارشی ـ اعم از ساختار، کارکرد و محتواـ ؛ عوامل زمینه‌ای مثل شرایط زمان و مکان جغرافیایی، مهاجرت و مسافرت‌های متعدد نویسنده، جامعیت عناوین منبع، قدمت و شهرت نگارش و نویسنده؛ عوامل میانجی مثل شخصیت اخلاقی نویسنده، عوامل سیاسی و اقتصادی دوره وی، حریت و آزاداندیشی یا تعصب نویسنده. در ضمن راهبردها و پیامدهای حاصل نیز بیان شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Paradigm of the Effective Factors in the Process of the Writings of The Quran Sciences (6th Century to 10th Century) in the Form of Grounded Theory

نویسندگان [English]

  • Najmeh Najm 1
  • Mahdi Mehrizi Toroqi 2
  • Muhammad Ali Mahdavi Rad 3
  • Sayyed Muhammad Ali Ayazi 2
1 A PhD student in the Quran Sciences & Hadith
2 Associate professor at Islamic Azad University
3 Associate professor at University of Tehran, College of Farabi
چکیده [English]

The present paper studies from the approach of the social, scientific and thoughtful interpretivism to the perception and analysis of the effective factors in the development of the Quran science writings. It has been studied the eight books of the Quran sciences from the sixth century to the tenth century with the condition that they were effective in their periods. The documentary method and the historic analysis has been used for the process of the research and it has been used Grounded theory (GT) for analyzing and examining information. The obtained findings which have contained the eighteen categories in the evolution have been stated with the separation of factors with the high impact factor, medium impact factor and low impact factor. Also the final paradigm of the effective factors in the development of the Quran science writings have been mentioned in the form of Grounded theory (GT) and its components are: causative factors including the individual’s personality of the author, the scientific expertise of the author, the social and cultural factors of author’s period, the author’s companions and his effectiveness of bibliographies and previous authors and his impact on the next bibliographies and authors, the identity and originality of the written text (including structure, function and content). The background factors such as the circumstances of time and geographic location, the several immigration and travels of the author, the comprehensiveness of the source titles, the oldness and notability of the writing and author. The mediator factors such as the ethical personality of the author, political and economic factors of his time, the author’s free thought and liberty or prejudice. Also it has been stated the obtained strategies and consequences.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Quran sciences
  • The historical analysis
  • Effective factors
  • Ground Theory (GT)
  • The development of the writings
  • From 6th Century to 10th century

مراجع

  1. ابن اثیر جزری، عزّالدین ابوالحسن علی بن ابی‌الکرم محمد بن محمد بن عبدالکریم بن عبدالواحد شیبانی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385 ق.
  2. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، موسوعة ابن ادریس حلّی، تحقیق محمدمهدی خرسان، قم، دلیل ما، 1386 ش.
  3. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق حسن عیسی علی الحکیم، بیروت، دار المعرفه، 1405 ق.
  4. همو، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق مهدی عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422 ق.
  5. همو، فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن، تحقیق محمد ابراهیم سلیم، قاهره، مکتبة ابن سینا، 1408 ق.
  6. ابن طاووس، سید رضی‌الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد، سعد السعود للنفوس، قم، رضی، 1363 ش.
  7. ابن عماد حنبلی، شهاب‌الدین ابوالفلاح عبدالحی بن احمد بن محمد عکری، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، دمشق، دار ابن کثیر، 1986 م.
  8. ابوالمعالی، خدیجه، پژوهش کیفی از نظریه تا عمل، تهران، علم، 1391 ش.
  9. ابوشامه مقدسی، شهاب‌الدین عبدالرحمن بن اسماعیل بن ابراهیم، المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز، تحقیق ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1395 ق.
  10. استراس، آنسلم، و جولیت ام. کوربین، اصول روش تحقیق کیفی؛ نظریه مبنایی ـ اصول و شیوه‌ها، ترجمه بیوک محمدی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385 ش.
  11. افندی اصفهانی، میرزا عبداللّٰه، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، بی‌تا.
  12. اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، نگاه، 1389 ش.
  13. ایازی، سیدمحمدعلی، المفسرون؛ حیاتهم و منهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1414 ق.
  14. بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، تحقیق و تعلیق سیدمحمدصادق بحرالعلوم، بی‌تا.
  15. پاکتچی، احمد، تاریخ تفسیر قرآن، تنظیم محمد جانی‌پور، تهران، دانشگاه امام صادق‰ ، 1392 ش.
  16. حاجی خلیفه (کاتب چلبی)، مصطفی بن عبداللّٰه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، دار الفکر، 1982 م.
  17. حیدر، حازم سعید، علوم القرآن بین البرهان و الاتقان، مدینه، دار الزمان، 1427 ق.
  18. داوودی، شمس‌الدین محمد بن علی بن احمد، طبقات المفسرین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1403 ق.
  19. ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، 1413 ق.
  20. همو، تذکرة الحفاظ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419 ق.
  21. رحیم‌لو، یوسف، «ابوشامه مقدسی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سیدمحمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1378 ش.
  22. زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، دار المدار الاسلامی، 2001 م.
  23. زرکشی، بدرالدین محمد بن بهادر بن عبداللّٰه، البرهان فی علوم القرآن، ترجمه حسین صابری، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1393 ش.
  24. همو، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، بی‌نا، 1376 ق.
  25. همو، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، 1410 ق.
  26. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، 1989 م.
  27. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1387 ق.
  28. همو، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، تحقیق احمد شمس‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1988 م.
  29. شریف، میرمحمد، تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه نصراللّٰه پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1370 ش.
  30. شمس‌الدین سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره، بی‌نا، 1428 ق.
  31. صادقی کاشانی، مصطفی، تاریخ‌نگاری ابن طاووس، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1394 ش.
  32. صفا، ذبیح‌اللّٰه، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، 1374 ش.
  33. علم‌الدین سخاوی، ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالصمد، جمال القراء و کمال الإقراء، تحقیق عبدالحق عبدالدایم سیف‌القاضی، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه، 1419 ق.
  34. فاخوری، حنّا، و خلیل الجرّ، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، علمی فرهنگی، 1393 ش.
  35. فیروزآبادی، ابوطاهر مجدالدین محمد بن یعقوب، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، تحقیق محمد علی نجار، قاهره، وزارت اوقاف، 1416 ق.
  36. کافیجی، محیی‌الدین محمد بن سلیمان، التیسیر فی قواعد علم التفسیر، تحقیق مصطفی محمد حسین ذهبی، قاهره، مکتبة المقدسی، 1419 ق.
  37. همو، التیسیر فی قواعد فی علم التفسیر، تحقیق ناصر بن محمد مطرودی، دمشق، دار القلم، 1410 ق.
  38. کحّاله، عمر رضا، معجم المؤلفین؛ تراجم مصنفی الکتب العربیه، چاپ افست، دمشق، المکتبة العربیه، 1957 م.
  39. کلبرگ، اِتان، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرایی و رسول جعفریان، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1371 ش.
  40. گلشنی، علیرضا، و محمدرضا قائدی، «روش تلفیقی برایند نقد روش‌های کمّی و کیفی»؛ فصلنامه روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شماره 9، پاییز 1391 ش.
  41. مِتز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1394 ش.
  42. محسنی تبریزی، علیرضا، روش تحقیق کیفی در مکاتب تفسیری (زمینه و کاربرد)، تهران، اطلاعات، 1395 ش.
  43. محمدپور، احمد، روش تحقیق کیفی؛ ضد روش، تهران، جامعه‌شناسان، 1392 ش.
  44. مقدسی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، بخش اول، تهران، شرکت مٶلفان و مترجمان ایران، 1361 ش.
  45. مک‌اولیف، جِین دَمن، «گذری بر علوم قرآن با تکیه بر برهان و اتقان»، ترجمه مهرداد عباسی، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره 123، مرداد و شهریور 1389 ش.
  46. مکی، محمدکاظم، تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمه محمد سپهری، تهران، سمت، 1384 ش.
  47. موسوی خوانساری اصفهانی، سیدمحمدباقر، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، تحقیق اسداللّٰه اسماعیلیان، قم، اسماعیلیان، 1390 ش.
  48. موسوی دارابی، سیدعلی، نصوص فی علوم القرآن، با اشراف محمد واعظ‌زاده خراسانی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1422 ق.
  49. مهدوی راد، محمدعلی، سیر نگارش‌های علوم قرآنی، تهران، هستی‌نما، 1384 ش.
  50. نحوی، سیدسیف‌اللّٰه، آل بویه، حامیان فرهنگ تشیع، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1381 ش.
  51. یوسفی اشکوری، حسن، «آل طاووس»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1368 ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار