تبیین ادله و مستندات «نظام‌واره معنایی» قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از ابعاد زبان‌شناختیِ متن قرآنی که مُهر تأییدی بر جنبه اعجاز و وحیانی بودن این کلام الهی نهاده، نظام معناسازی و روابط بینامتنی در سطوح گوناگونِ «مفاهیم، آیه‌ها و سوره‌ها» است. اتخاذ این شیوه نظم‌پذیری که می‌توان از آن، تحت عنوان «نظم شبکه‌ای متن قرآنی» یاد نمود، کارکردهای فراوانی را در فراورده‌های تفسیری به ارمغان می‌آورد. از جانبی دیگر، لزوم تمسک به نگرش جامع‌نگرانه و تشکیل نظام‌واره‌های قرآن‌بنیان، مستلزم مبنایابی درون‌دینی است. این مقاله با اتخاذ رویکردی پسینی، از رهگذر استنطاق در کاربست‌های قرآنی، علاوه بر بازکاوی دو تعبیر همسوی قرآنی، یعنی ایضاح شعاع دلالت «مثانی» (زمر/ 23) بر روابط درون‌متنی قرآن، و هماهنگی آیات آن در ساحت کلان متن (نساء/ 82)، از رهگذر تمسک به پاره‌ای از احادیث معصومانŒ ، به تبیین ادله درون‌دینی «نظام‌واره معنایی قرآن کریم» پرداخته است. لذا این پیوندهای شبکه‌ای نه‌تنها در ابعاد «مفهومی» و «موضوعی»، بلکه در گستره روابط شبکه‌ایِ «بیناآیه‌ای» و «بیناسوره‌ای» در متن قرآنی قابل ارائه است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Explanation of the Evidences and Documents of the Semantic Quasi System (Regularity, Discipline) of the Holy Qur'an

نویسندگان [English]

  • Hossein Jeddi 1
  • Hassan Naqizadeh 2
  • Abbas Esmailizadeh 2
1 PhD student in Qur'an & Ḥadīth Sciences
2 Professor at Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

One of the linguistic aspects of the Qur'anic text, which has confirmed the miraculous and revelatory of this Divine word is the system of semantics and intertextual relationships at different levels of concepts, verses and chapters (sūrah). Adopting this method of orderliness (regularity, discipline), which can be referred to as the reticulated order of the Qur'anic text, brings many functions in interpretive achievements. On the other side, the necessity of resorting to a comprehensive approach and forming a Quran-based regularity quasi system requires an intra-religious basis finding. This article, by adopting a subsequent approach, from the passage of inquisitiveness (questioning) in Qur'anic uses, in addition to reviewing two similar interpretations of Qur'anic, i.e. explaining the brightness of the implication of [mathānī] (Arabic: مَثانی, consistent with itself, a scripture [composed] of similar motifs) (az-Zomar/23) on the contextual relations of the Qur'an and the coordination of its verses in the main domain of the text (an-Nisa/82) by relying on some of the ḥadiths of the Infallibles (AS) has explained the intra-religious arguments of the semantic quasi system of the Noble Qur'an. Therefore, these reticulated connections can be presented not only in the dimensions of conceptual and thematic, but also in the range of [between verses] verses and between chapters of the Holy Qur'an in the Qur'anic text.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mathānī (consistent with itself
  • a scripture [composed] of similar motifs)
  • Structural order
  • Quasi system (regularity
  • System
  • Reticulated (regularity
  • discipline)

مراجع

  1. نهج‌البلاغه، گردآوری سید رضی، تحقیق صبحی صالح، قم، هجرت، 1414 ق.
  2. آل زاید، عبدالعزیز حسن، محمد حسن آل زاید، و موسی سعید البحارنه، التدبر الموضوعی فی القرآن الکریم؛ قراءه فی المنهجین: التجمیعی و الکشفی، دروس القاها الشیخ علی آل موسی، لبنان، دار کمیل، 1430 ق.
  3. ابن حبّان، محمد، صحیح، مدینه، مؤسسة الرساله، بی‌تا.
  4. ابن حنبل شیبانی، ابوعبداللّٰه احمد بن محمد، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، عالم الکتب، 1419 ق.
  5. ابن فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.
  6. ابی‌شیبه، ابوبکر عبداللّٰه بن محمد بن ابراهیم، المُصَنَّف، تحقیق محمد عوامه، دار القبله، بی‌تا.
  7. ازهری، ابومنصور محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421 ق.
  8. ایازی، سیدمحمدعلی، چهره پیوسته قرآن؛ پژوهشی در علم تناسب قرآن، بی‌جا، مٶسسه پژوهش‌های قرآنی، 1379 ش.
  9. ایزوتسو، توشیهیکو، خدا و انسان در قرآن، معنی‌شناسی جهان‌بینی قرآنی، ترجمه احمد آرام، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1361 ش.
  10. برزگر، محمد، و عباس همامی، «ساختار سبع مثانیِ قرآن کریم (نظریه‌ای جدید در باب چینش سوره‌ها)»، پژوهش دینی، شماره 36، بهار و تابستان 1397 ش.
  11. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، چاپ دوم، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1371 ق.
  12. برک، ژاک، بازخوانی قرآن (نگاهی نو به اعجاز نظم، زمان و حکمت در قرآن)، ترجمه محمودرضا افتخارزاده، تهران، روزگار، 1379 ش.
  13. بلاوبرگ، ایگور ویکتورویچ؛ وی. ان. سادوسکی؛ ای. جی. یودین، نظریه سیستم‌ها: مسائل فلسفی و روش‌شناختی، ترجمه کیومرث پریانی، تهران، تندر، 1361 ش.
  14. پاکتچی، احمد، درس‌گفتارهای معناشناسی، وبلاگ تحقیقات قرآن و حدیث، بی‌تا.
  15. جدی، حسین، بررسی نظام معنایی نور و ظلمات از منظر قرآن و روایات، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1395 ش.
  16. جدی، حسین، و عباس اسماعیلی‌زاده، «تأملی در معنای واژه ”موازین“ در کاربردهای قرآنی»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، سال بیست و سوم، شماره 3 (پیاپی 88)، پاییز 1397 ش.
  17. جعفری، یعقوب، «بحثی درباره تعبیر سبعاً من المثانی»، ترجمان وحی، سال پنجم، شماره 1 (پیاپی 9)، بهار و تابستان 1380 ش.
  18. جفری، آرتور، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، توس، 1372 ش.
  19. جوادی آملی، عبداللّٰه، تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم، قم، اسراء، 1389 ش.
  20. همو، تفسیر انسان به انسان، تحقیق محمدحسین الهی‌زاده، قم، اسراء، 1389 ش.
  21. همو، توحید در قرآن، تحقیق حمید پارسانیا، قم، اسراء، 1389 ش.
  22. حاجی‌ابوالقاسم، محمد، فراعصری بودن قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1397 ش.
  23. حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1409 ق.
  24. حسنی، حمیدرضا، عوامل فهم متن در دانش هرمنوتیک و علم اصول استنباط از دیدگاه پل ریکور و محقق اصفهانی، تهران، هرمس، 1393 ش.
  25. الحسنی الشجری الجرجانی، یحیی بن حسین بن اسماعیل، ترتیب الامالی الخمیسیه، لبنان، دار الکتب العلمیه، 1422 ق.
  26. حوّی، سعید، الاساس فی التفسیر، قاهره، دارالسلام، 1424ق
  27. خامه‌گر، محمد، اصول و قواعد کشف استدلالیِ ساختار و غرض سوره‌های قرآن، رساله دکتری دانشگاه فردوسی مشهد، 1395 ش.
  28. همو، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1386 ش.
  29. خوش‌منش، ابوالفضل، حسام قریشی، و فاطمه‌زهرا خسروجاوید، تناسب سوره‌ها؛ تنظیر و تدبر در سوره‌های حزب مفصل، تهران، مرکز طبع و نشر قرآن کریم، 1399 ش.
  30. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1377 ش.
  31. ربین، اری، «تعامل تفسیر و حدیث در تعیین سبع المثانی»، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، ترجمان وحی، سال چهارم، شماره 2 (پیاپی 8)، اسفند 1379 ش.
  32. رضائیان، علی، تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم، تهران، سمت، 1393 ش.
  33. زارع زردینی، احمد، «بررسی نظم در سوره‌های قرآن: کوششی در جهت کشف نظم در سوره یاسین»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، سال پنجم، شماره 1 (پیاپی 9)، پاییز و زمستان 1395 ش.
  34. زمخشری، جاراللّٰه محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق.
  35. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، 1421 ق.
  36. همو، الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  37. شیرازی، معصومه، نصرت نیل‌ساز، و محمدعلی لسانی فشارکی، «رویکردهای خاورشناسان به مسئله انسجام قرآن: سیر تحول تاریخی؛ ویژگی‌ها؛ زمینه‌ها»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال شانزدهم، شماره 1 (پیاپی 41)، بهار 1398 ش.
  38. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنّه، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365 ش.
  39. صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، التوحید، قم، جامعۀ مدرسین، 1398 ق.
  40. همو، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چاپ دوم، قم، دار الشریف الرضی، 1406 ق.
  41. همو، عیون اخبار الرضا‰ ، تهران، علمیه اسلامیه، 1378 ق.
  42. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، جامعه مدرسین، 1417 ق.
  43. طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط، قاهره، دار الحرمین، بی‌تا.
  44. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  45. عبدالرئوف، حسین، پیوستاری در قرآن (تحلیل مفهومی، بینامتنی و زبان‌شناختی)، ترجمه محمود کریمی و محمدصادق هدایت‌زاده، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1397 ش.
  46. فراهی هندی، عبدالحمید، دلائل النظام، المطبعة الحمیدیه، 1388 ق.
  47. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم، هجرت، 1409 ق.
  48. قائمی‌نیا، علیرضا، بیولوژی نص؛ نشانه‌شناسی و تفسیر قرآن، قم، انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393 ش.
  49. قرائی سلطان‌آبادی، احمد، «فهم قرآن در پرتو نظم شبکه‌ای یا فراخطی آن»، دوفصلنامه پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، سال چهارم، شماره 1 (پیاپی 7)، بهار و تابستان 1394 ش.
  50. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق سیدطیب موسوی جزایری، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1404 ق.
  51. قیطوری، عامر، «قرآن و گذر از نظم خطی: یک بررسی زبان‌شناختی»، مجله زبان و زبان‌شناسی، شماره 3، بهار و تابستان 1385 ش.
  52. کریمی‌نیا، مرتضی، «تکامد در قرآن، تحلیلی بر واژه‌ها و ترکیبات تک‌کاربرد در قرآن کریم»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال چهل و هفتم، شماره 2، پاییز و زمستان 1393 ش.
  53. لسانی فشارکی، محمدعلی، و حسین مرادی زنجانی، سوره‌شناسی؛ روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم، قم، نصایح، 1394 ش.
  54. محمدی، داود، مجید رمضان، و محمدرضا ابراهیمی، تجزیه و تحلیل سیستم‌ها (تفکر سیستمی)، تهران، ققنوس، 1389 ش.
  55. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ سوم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1430 ق.
  56. مطیع، مهدی، و فایضه علی‌عسگری، «بازشناسی مفهوم ”مثانی“ در قرآن کریم با تأکید بر سیاق آیه 23 سوره زمر»، مطالعات اسلامی: علوم قرآن و حدیث، سال چهل و پنجم، شماره پیاپی 91، پاییز و زمستان 1392 ش.
  57. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، پیام قرآن، قم، جامعه مدرسین، 1377 ش.
  58. مهدوی‌راد، محمدعلی، و روح‌اللّٰه شهیدی، «اندیشه اعجاز: زمینه‌ها و سیر تطوّر آن تا قرن سوم»، پژوهشنامه ثقلین، دوره اول، شماره 2، تابستان 1393 ش.
  59. مهدوی‌راد، محمدعلی، روح‌اللّٰه شهیدی، و عطیه اکبری، «تاریخ دانش تناسب آیات»، دوفصلنامه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، سال بیست و پنجم، شماره 65، بهار و تابستان 1398 ش.
  60. میرحسینی، یحیی، و روح‌اللّٰه داوری، «پیوستگی‌های خطی و شبکه‌ای آیات و سور با مروری بر خاستگاه‌های آن»، دوفصلنامه علوم قرآن و حدیث، سال پنجاه و یکم، شماره 1 (پیاپی 102)، بهار و تابستان 1398 ش.
  61. ناصف، مصطفی، نظریة المعنی فی النقد العربی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  62. واعظی، احمد، نظریه تفسیر متن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392 ش.
  63. Cuypers, Michel, “Semitic Rhetoric as a Key to the Question of the naẓm of the Ouranic Text”, Journal of Qur'anic Studies, Vol. 13(1), 2011.
  64. Mir, Mustansir, “Coherence in the Qur'an”, USA-Indianapolis, American Trust Publication, 1986.
  65. Neuwirth, Angelica, “Form and Structure of the Quran”, Encyclopedia of the Quran, Jane Dammen McAuliffe (Ed.), Leiden, 2002.
  66. Robinson, Neal, “The Structure and Interpretation of Sūrat al-Muminūn”, Journal of Qur'anic Studies, Vol. 2(1), 2000.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار