تحلیل محتوای عملکرد هوای نفس و شیطان از منظر قرآن کریم

نوع مقاله : ترویجی

نویسنده

نویسنده مسئول، دانشیار، گروه آموزش علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

یکی از دغدغه‌های مهم دین‌داران در مسیر سعادت، مقابله با هوای نفس و شیطان می‌باشد. مسئله هوای نفس و شیطان در مصحف شریف قرآن کریم مطرح و روشن شده است. تلاش نگارنده بر‌ این است که روش عملکرد هوای نفس و شیطان و شیوه مقابله با آن را شناسایی نماید و بحث و تحلیل کند. این پژوهش از اَشکال پژوهش‌های کیفی بوده و با روش تحلیل محتوای استقرایی با نظام کدگذاری داده‌ها انجام شده است‌. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در ارتباط با مفهوم‌شناسی هوای نفس، 6 مقوله اصلی شامل نحوه عملکرد هوای نفس در گمراه‌سازی انسان‌ها، تابعان هوای نفس، مصادیق هوای نفس، ویژگی مشترک خواسته‌های نفسانی، پیامد پیروی و نتایج ایستادگی درمقابل هوای نفس احصا گردید. در خصوص مفهوم‌شناسی شیطان، 4 مقوله اصلی شامل نحوه عملکرد شیطان در گمراه‌سازی انسان‌ها، نوع فرمان‌های شیطان، دلیل غلبه و روش مقابله با شیطان، احصا گردید که هر کدام از این مقولات، دربرگیرنده مؤلفه‌های مربوط به خود بودند. در مقایسه‌ نحوه عملکرد هوای نفس و شیطان، هر دو، بر دادن وعده‌های فریبنده دنیایی و زیبا جلوه ‌دادن کارهای بد به انسان تکیه دارند. هر دو به وسوسه‌گری و ایجاد هوس در دل‌ها می‌پردازند، با این تفاوت که ریشه وسوسه‌افکنی از سوی هوای نفس، امری درونی و غریزی است و وسوسه‌افکنی از سوی شیطان و به‌طور کلی عملکرد شیطان، منشأ بیرونی دارد. با این حال، هر دو مکمل هم‌اند و از دو جبهه درون و بیرون، انسان را مورد هجمه‌ مستمر قرار می‌دهند. امر به منکرات، تضعیف ایمان و نشانه رفتن اراده، دنیاپرستی، خروج از صراط مستقیم، ایجاد غفلت از پروردگار و بازداشتن انسان از مسیر حق، ترفند مشترک شیطان و هوای نفس است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Content Analysis of the Functioning of the Nafs (Self-Desires) and Satan from the Perspective of the Holy Qur’an

نویسنده [English]

  • Mokhtar Zakeri
Corresponding Author, Associate Professor, Department of Educational Sciences, Farhangian University, Tehran, Iran
چکیده [English]

One of the major concerns for the faithful in the path to salvation is confronting the nafs (self-desires) and Satan. The issue of nafs and Satan is presented and clarified in the Holy Qur’an. The author endeavors to identify and analyze the methods of operation of the nafs and Satan and the ways to counter them. This research is a qualitative study conducted using inductive content analysis with a data coding system. The findings reveal that concerning the conceptualization of the nafs, six main categories were identified the way nafs operates to misguide humans, followers of the nafs, manifestations of the nafs, common characteristics of carnal desires, consequences of following the nafs, and results of resisting the nafs. Regarding the conceptualization of Satan, four major categories were recognized: Satan’s method of misguiding humans, types of Satan’s commands, reasons for Satan’s dominance, and methods of resistance against Satan, each encompassing its own components. Comparing the ways the nafs and Satan operate shows both rely on giving deceptive worldly promises and making evil deeds appear attractive to humans. Both engage in whispering (waswasa) and instigating desires in hearts, with the difference that the root of temptation by the nafs is internal and instinctual, whereas Satan’s whispering and overall operation have an external source. Nevertheless, they complement each other and continuously attack humans from internal and external fronts. Their shared tactics include commanding evil deeds (munkar), weakening faith, targeting willpower, promoting materialism, diverting from the straight path, creating heedlessness of the Lord, and hindering humans from the right path.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nafs (Self/Ego)
  • Satan
  • Misguidance
  • Qur’an
  • Inductive Analysis

مراجع

  1. ابن‌فارس، احمد. (2008م). معجم مقاییس اللغه. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  2. جلالی، سیده معصومه. (1402ش). «تبیین راهکارهای عملی مؤثر در مبارزه با هوای نفس از دیدگاه ثقلین». مطالعات تفسیری آلا الرحمن. 1(4)، ص25-40.
  3. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (۱۳7۳ش). کتاب المفردات فی غریب القرآن، (ترجمۀ سید غلامرضا خسروی حسینی). بی‌جا: مرتضوی.
  4. سعید، معصومه. (1398ش). «شبهۀ شیطان از منظر کلامی». پژوهش‌های اعتقادی و کلامی. 9(36)، ص105-118. https://dorl.net/dor/20.1001.1.98991735.1400.10.37.6.8
  5. شهریاری، روح‌الله؛ کریم‌زاده، صادق. (1400ش). «چگونگی تسلط شیطان بر قوای بینشی و گرایشی انسان و پیامدهای تربیتی آن از منظر قرآن». مشکوه، 40(150)، ص54-81. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.16838033.1400.40.1.3.3
  6. شیرافکن، محمدحسین؛ قائمی‌نیا، علیرضا. (1395ش). «تحلیل فضاهای ذهنی گفتمان شیطان در قرآن». پژوهش‌های میان‌رشته‌ای قرآن کریم. 7(2)، ص63-78.
  7. صالحی، اکرم. (1403ش). «تبیین ماهیت و نقش شیطان در اندیشۀ فخر رازی با تأکید بر مسئلۀ شر». کلام‌پژوهی. 3(6)، ص44-61. https://doi.org/10.22034/kalam.2025.859.1086
  8. طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳87ش). ترجمۀ تفسیر مجمع‌ البیان، (ترجمۀ علی کریمی). قم: تبیان.
  9. عالیخانی، غلامرضا؛ زینی‌وند، مجتبی. (1400ش). «بررسی و واکاوی «صوت شیطان» با رویکردی بر تفسیر آیۀ 64 اسراء». بصیرت و تربیت اسلامی، (15)، 119-141. https://doi.org/10.22034/init.2021.95974
  10. عباس‌زاده، علی. (1402ش). «راه‌ها و مراحل نفوذ شیطان در انسان». ره‌توشه،4(13)، ص169-180.
  11. عباسی، سلیمان؛ امین‌ناجی، محمدهادی؛  دل‌افکار، علیرضا؛ نکونام، جعفر. (1399ش). «تبارشناسی انگارۀ شیطان در تورات و قرآن کریم». پژوهش دینی، 19(40)، ص91-118. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.17352770.1399.19.40.4.0
  12. عباسی، سلیمان امین‌ناجی، محمدهادی؛  دل‌افکار، علیرضا؛ نکونام، جعفر. (1400ش). «تاریخ انگارۀ شیطان در عهدین و قرآن کریم». پژوهشنامۀ قرآن و حدیث، 15(29)، ص261-286. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.20080417.1400.15.29.10.1
  13. قرشی، علی‌اکبر. (1412ق). قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  14. کریمی‌نیا، محمدمهدی؛ کیانی، زهرا؛ انصاری‌مقدم، مجتبی. (1401ش). «تحلیل ماهیت نفس از دیدگاه قرآن کریم». پژوهش و مطالعات علوم اسلامی. 4(38)، ص1-18.
  15. معین، محمد. (1351ش). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
  16. نجات ‌رای‌زن، سید علی. (1403ش). «تحلیل نقش شیطان در مسئلۀ کمال انسان با الهام از قرآن مجید». علوم انسانی و اسلامی در هزارۀ سوم. 8(4)، ص77-86.
  17. نجارزادگان، فتح‌الله؛ نجارزادگان، فاطمه؛ اقبالیان، مریم. (1398ش). «اصطلاح‌شناسی الوهیت هوای نفس در آیات 43 فرقان و 23 جاثیه». پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، 8(2)، ص98-110. https://doi.org/10.22108/nrgs.2019.117451.1425
  18. همدانی، مصطفی. (1396ش). «فراگرد ارتباط شیطان و انسان از منظر قرآن کریم». تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 14(2)، ص1-23. https://doi.org/10.22051/tqh.2017.9929.1216
  19. Jeffery. Arthure. (1938). The Foreign Vocabulary of Quran. Great Britain: Oriental Institute, Baroda.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار