بررسی تطبیقی بهره‌گیری از قاعدۀ ترجیحی «تقدیم آیات قرآن بر آرای مخالف» در نظر علامه طباطبایی و ابن‌عاشور

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری رشتۀ تفسیر تطبیقی، جامعة المصطفی، قم، ایران.

2 نویسنده مسئول، استادیار، گروه قرآن و حقوق، جامعة المصطفی، قم، ایران.

چکیده

قواعد ترجیحی ضوابطی‌اند که مفسر در تفسیر آیات قرآن به‌وسیلۀ آن‌ها قول راجح را از میان اقوال مختلف شناسایی می‌کند. یکی از قواعد ترجیحی مورد استناد مفسران، قاعدۀ «تقدیم آیات قرآن بر آرای مخالف» است. بر اساس این قاعده، مفسر در تفسیر آیه، قولی را که مطابق با ظاهر دیگر آیات همسو با آیۀ مورد نظر باشد را بر قول مخالف مفسران ترجیح می‌دهد. هدف این مقاله بررسی رویکرد دو تن از مهم‌ترین مفسران هم‌عصر شیعه و سنی، علامه طباطبایی و ابن‌عاشور، به این قاعده در آیات ملاقات مجرمان با ملائکه (فرقان/ 22) و شفاعت (بقره/ 48) است. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد تطبیقی نوشته شده است. رویکرد مفسران به قاعدۀ ترجیحی مورد بحث در این دو آیه بررسی شد و مشخص گردید علامه طباطبایی در تفسیر آیاتِ نام‌برده از قاعدۀ ترجیحی مورد بحث استفاده کرده است و با توجه به ظاهر آیاتِ دیگر، مراد از «یوم» در آیۀ 22 سورۀ فرقان را روز مرگ دانسته و آرای مخالف را نپذیرفته است. اما ابن‌عاشور در تفسیر این آیه از قاعدۀ ترجیحی مورد نظر غافل شده و از آن استفاده نکرده و اقوال مخالف را پذیرفته است. در تفسیر آیۀ 28 سورۀ بقره، اگرچه هر دو مفسر به قاعدۀ ترجیحی مورد نظر توجه داشته و امکان شفاعت دیگران با اذن خداوند را پذیرفته‌اند، ولی رویکرد علامه بسیار قوی‌تر از ابن‌عاشور است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Preferential Principle of "Prioritizing Qurʾānic Verses Over Opposing Opinions" in the Views of ʿAllāmah Ṭabāṭabāʾī and Ibn ʿĀshūr

نویسندگان [English]

  • Seyyedeh Masumeh Fatemi 1
  • Mahdi Hemmatiyan 2
1 PhD Graduate in Comparative Exegesis, Al-Mustafa International University, Qom, Iran.
2 Corresponding Author, Assistant Professor, Department of Qurʾān and Law, Al-Mustafa International University, Qom, Iran.
چکیده [English]

Preferential exegetical principles constitute rigorous methodological frameworks enabling an exegete to ascertain the most authoritative interpretation among competing hermeneutical perspectives. One such principle, frequently invoked within the exegetical tradition, is the rule of “Prioritizing Qurʾānic Verses Over Contradictory Opinions.” According to this principle, the exegete privileges an interpretation consonant with the apparent signification of other thematically affiliated verses over hermeneutical positions that diverge from or contradict this coherence. This study undertakes a comparative-exegetical inquiry into the application of this principle by two of the most eminent contemporaneous exegetes of the Shīʿī and Sunnī traditions, ʿAllāmah Ṭabāṭabāʾī and Ibn ʿĀshūr, with particular focus on their interpretations of the Qurʾānic verses concerning the encounter of transgressors with the angels (al-Furqān, 25:22) and intercession (al-Baqarah, 2:48). Adopting a descriptive-analytical approach, this research scrutinizes the extent to which these exegetes have engaged with and operationalized the preferential principle in their respective commentarial methodologies. The findings demonstrate that ʿAllāmah Ṭabāṭabāʾī systematically applies this principle in his hermeneutical deliberations on the aforementioned verses. By meticulously analyzing the syntagmatic and paradigmatic structures of Qurʾānic discourse, he construes yawm (Arabic: الیوم, lit: the day) in al-Furqān 25:22 as denoting the moment of death, thereby unequivocally repudiating alternative exegeses that depart from this reading. Conversely, Ibn ʿĀshūr exhibits an apparent disregard for the preferential principle in his exegesis of this verse, thereby incorporating and validating opposing interpretative positions. However, concerning al-Baqarah 2:48, both exegetes acknowledge the principle’s validity and affirm the plausibility of intercession contingent upon divine sanction, though ʿAllāmah Ṭabāṭabāʾī’s argumentation is considerably more robust and hermeneutically substantiated than that of Ibn ʿĀshūr.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Comparative Exegesis
  • Preferential Principle
  • ʿAllāmah Ṭabāṭabāʾī
  • Ibn ʿĀshūr
  1. قرآن کریم.
  2. ابن‌عاشور، محمد طاهر. (1420ق). تفسیر التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
  3. ابن‌فارس، احمد بن زکریا‌. (1404ق). معجم مقائیس اللغة‌. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
  4. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمرو دمشقی. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت‏: دار الکتب العلمیة.
  5. ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب، بیروت: دار الفکر - دار صادر.
  6. ابوحیان، محمد بن یوسف. (1420ق). البحر المحیط (محقق: جمیل صدقی). بیروت: دار الفکر.
  7. انصاری، مرتضی بن محمد امین. (1428ق). فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
  8. آلوسی، محمود بن عبدالله. (1415ق). روح المعانی، (محقق: عطیه علی عبدالباری). بیروت: دار الکتب العلمیه.
  9. بابایی، علی‌اکبر. (1395ق). قواعد تفسیر قرآن. تهران: انتشارات سمت.
  10. تهانوی، محمد علی. (1996م). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
  11. حربی، حسین بن علی بن حسین. (بی‌تا). قواعد الترجیح عند المفسرین. ریاض: دار القاسم.
  12. حسینى همدانى، محمد. (1404ق). انوار درخشان در تفسیر قرآن. تهران: نشر لطفى.
  13. حمیری، نشوان بن سعید. (1420ق). شمس العلوم، (محقق: حسین بن عبدالله العمری). دمشق: دار الفکر.
  14. رازی، ابوالفتوح حسین بن علی. (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، (مصحح: محمدمهدی ناصح، محمدجعفر یاحقی). مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
  15. رشید رضا، محمد. (1414ق). تفسیر المنار. بیروت: دار المعرفه.
  16. زحیلى، وهبه. (1411ق). ‏التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج‏. دمشق: ‏دار الفکر.
  17. زمخشری، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دار الکتاب العربی.
  18. سعدی، عبدالرحمن. (1408ق). تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان. بیروت: مکتبه النهضة العربیه.
  19. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر. (1404ق). الدر المنثور. قم: کتابخانۀ عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی.
  20. طباطبایی، سید محمدحسین. (1396ش). قرآن در اسلام. قم: بوستان کتاب.
  21. طباطبایی، سید محمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  22. طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  23. طبرسى، فضل بن حسن. (1412ق‏). ‏تفسیر جوامع الجامع‏، (مصحح: ابوالقاسم گرجى). قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم‏.
  24. طبری، محمد بن جریر. (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفه.
  25. طریحی، فخرالدین. (1416ق). مجمع البحرین. تهران:کتابفروشی مرتضوی.
  26. طوسى، محمد بن حسن. (بی‌تا‏). التبیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربى.
  27. فخر رازی، محمد بن عمر. (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  28. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410ق). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
  29. فیومی، احمد بن محمد مقری. (بی‌تا). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: دار الرضی.
  30. قرشی بنایی، علی‌اکبر. (1375ش). تفسیر احسن الحدیث. تهران: انتشارات بعثت.
  31. قرطبى، محمد بن احمد. (1364ش). الجامع لأحکام القرآن‏. تهران‏: ناصرخسرو.
  32. کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله. (1423ق). زبدة التفاسیر. قم: مؤسسۀ معارف اسلامی.
  33. کرامتی، مهدی؛ مرتضوی، سید محمد؛ اکرمی، ایوب. بررسی انتقادی تفسیر ابن‌عاشور، آموزه‌های قرآنی، 17(31)، 304-283.
  34. مظفر، محمدرضا. (1386ش). اصول الفقه، (شرح فارسی: سید عبدالله اصغری) تهران: چاپخانۀ نهضت.
  35. مکارم شیرازى، ناصر و همکاران. (1371ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
  36. نهاوندی، محمد. (1386ش). نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن. قم: نشر بعثت.
  37. هواری، هود بن محکم. (1426ق). تفسیر کتاب الله العزیز. بی‌جا: دار البصائر.