تأویل گفتمان فلسفی آیات جهان‌شمول قرآن کریم با تأکید بر نظرات علامه طباطبایی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، استادیار، گروه معارف، دانشکده الهیات، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 استادیار، گروه معارف، دانشکده سلامت اجتماعی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران

چکیده

در قرآن کریم مدعیات فراوانی در عرصه وجودشناسی با حفظ هویت اطلاق و کلیت بیان شده است که واجد تعمیم‌پذیری حداکثری و فراگیر است و ازآن‌جاکه زبان و رویکرد قرآن کریم، ایمان‌گرایانه و روش آن وحیانی ‌است، پس از طرح مدعیات قرآنی فرایند منطقی در حوزه ارائه مدعیات، مطرح نمی‌شود، به این صورت که واسطه بین مدعا و نتیجه دیده نمی‌شود، لذا حد وسطی چون برهان و دلیل در متن قرآن کریم کمتر به چشم می‌خورد. از سوی دیگر، آحاد قرآن‌پژوهان و وحی‌شناسان، وحی و اشراق و دریافت نبوی را در عینیت با خرد می‌دانند. علامه طباطبایی با تسلط بر گفتمان فلسفی عرفانی از یک سو و همچنین توانمندی بر تفسیر قرآن کریم از سوی دیگر، به‌خوبی توانسته است بین گفتمان ایمان‌گرایی و خردگرایی، تطبیق و همسانی و همگرایی ایجاد کند. قرآن کریم در چندین آیه از آیات خود، احکامی فراگیر و پایدار از هستی را تبیین و توصیف می‌کند؛ آیاتی که حکایت از اقتضائات جهان‌شمولانه دارد و بسیار به مبانی نظرات حکمای اسلامی چون اصالت وجود و بساطت وجود و تشکیک وجود نزدیک است. علامه طباطبایی با تأکید ترتیبی و ساختار و انسجام و سازگارگرایانه، که تحت برهان «انّ ملازم» قرار می‌گیرد، از بداهت وجود به اشتراک وجود و از آن به زیادت وجود و سپس به اصالت وجود و آن‌گاه به تشکیک وجود و وحدت وجود، بساطت وجود و گستره آن را مبرهن می‌سازد. در این نوشتار به روش کتابخانه‌ای، در قالب یک فرایند تحلیلی و توصیفی، بسط و تطبیقی در خصوص آیات جهان‌شمول قرآن کریم و نظرات فلسفی و حکمی علامه طباطبایی مطمح نظر واقع می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Philosophical Interpretation of the Discourse on the Universal Verses of the Qur’an: With Emphasis on the Views of Allameh Tabataba’i

نویسندگان [English]

  • Mohammad Shirvany 1
  • Mohammad-Baqer Naeiji 2
1 Corresponding Author, Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Faculty of Theology, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Department of Islamic Studies, University of Rehabilitation Sciences and Social Health, Tehran, Iran
چکیده [English]

The Holy Quran presents numerous ontological claims while preserving the identity of universal and absolute expressions that possess maximal generalizability and universality. Given that the Quran’s language and approach are faith-based and its method is revelational (wahyānī), the Quran does not engage in a logical intermediate process of argumentation when presenting its claims. In other words, a mediating link between claim and conclusion is not explicitly depicted; hence intermediate proofs and syllogisms are rarely found within the Quranic text. Conversely, Quranic scholars and revelation scholars view divine revelation, illumination, and prophetic cognition as harmonious and united with reason. Allameh Tabataba’i, having mastery over both philosophical-mystical discourse and Quranic exegesis, has skillfully bridged faith-based and rationalistic discourses, achieving conformity, similarity, and convergence between them. The Quran explicates universal and stable rulings about existence in several verses, revealing the requisites of a universal ontology, close to Islamic philosophical principles such as the primacy, simplicity, and gradation of existence (asalat al-wujud, basāṭat al-wujud, tashkīk al-wujud). Allameh Tabataba’i, emphasizing sequentiality, structural coherence, and compatibility guided by the “necessary concomitant” argument (al-burhān al-innā malāzim), demonstrates the progression from the intuition of existence (badahet al-wujud), to the notion of shared existence (ishtirāk al-wujud), onward to the increase in existence (ziyādat al-wujud), then to the primacy of existence (asalat al-wujud), and subsequently to the gradation (tashkīk al-wujud), unity of existence (wahdat al-wujud), and simplicity (basāṭat) of existence along with its expanse. This article, employing a library research method and a descriptive-analytical approach, explores and comparatively interprets the universal verses of the Holy Quran alongside the philosophical and wisdom-based views of Allameh Tabataba’i.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Holy Quran
  • Allameh Tabataba’i
  • Universal Verses
  • Ontological Rulings
  • Faith and Rationalism
  1. قرآن کریم
  2. ابن‌عربی، محی‌الدین. (1391ق). فصوص الحکم. بیروت: التراث.
  3. ابن‌عربی، محی‌الدین. (1377ق). الفتوحات المکیة. بیروت: التراث.
  4. ارشد ریاحی، علی. (1389ش). نقد و بررسی تأثیر آراء فلسفی صدرا دربارۀ وجود بر فهم او از آیات قرآن. فلسفه و کلام اسلامی، 43 (2)،11-24. https://sid.ir/paper/118472/fa
  5. بیات، محمدحسین؛ راستایی، حامده، (1394) .سریان علم در موجودات از منظر قرآن مجید و تجلّی آن در اندیشۀ ملاصدرا. سراج منیر، 6(20)، 7-27، https://doi.org/10.22054/ajsm.2015.4542
  6. آملی، سید حیدر. (1356ش). المقدمات من کتاب نص النصوص. تهران: پژوهشهای علمی در ایران‏.
  7. حسن‌زاده آملی، حسن. (1389). هزار و یک کلمه. قم: بوستان کتاب.
  8. خزائی، مرتضی؛ ایراندوست، محمدحسین، واسعی،هادی، (1401). بررسی مصادیق قرآنی حکمت متعالیه در حوزۀ جهان‌شناسی. مطالعات قرآنی، 15(58)، 1-27، 10.30495/QSF.2023.1958865.2862
  9. خمینی، سید روح‌الله. (1370ش). مصباح الهدایه. تهران: مؤسسۀ تنظیم نشر آثار امام خمینی(ره).
  10. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1377ق). مفردات الفاظ قرآن. بیروت: دار القلم .
  11. سبزواری، ملاهادی‏. (1377ق). شرح المنظومه. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  12. طباطبایی، سید محمدحسین. (1389ش). نهایة الحکمه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  13. طباطبایی، سید محمدحسین. (1388ش). تفسیر المیزان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  14. طباطبایی، سید محمدحسین. (1382ش). اصول فلسفه و روش رئالیسم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  15. طباطبایی، سید محمدحسین. (1385ش). بدایة الحکمه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  16. طبرسى، فضل بن حسن. (1382ش). مجمع البیان. تهران: ناصرخسرو.
  17. طهرانی، سید محمدحسین. (1365ش). الله‌شناسی. قم: قلم.
  18. فارابی، ابونصر. (1367ش). فصوص الحکم. مشهد: مرتضى.
  19. فخر رازى، محمد بن عمر. (1367ق). التفسیر الکبیر. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  20. کاشانی، عبدالرزاق. (1398ش). مجموعه رسائل و مصنفات کاشانى. قم: انتشارات بیدار.
  21. مجلسى، محمدباقر (1387ش). بحار الأنوار. قم: اسماعیلیان.
  22. زبیدى، مرتضی. (1372ق). تاج العروس. بیروت: دارالفکر.
  23. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. (1389ش). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعه. تهران: بنیاد صدرا‏.
  24. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. (1356ش). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعه. تهران: بنیاد صدرا‏.
  25. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. (1373ش). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعه. تهران: بنیاد صدرا‏.
  26. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. (1389ش). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعه. تهران: بنیاد صدرا‏.