ماهیت و مؤلفه‌های «شکر و قدردانی» از منظر قرآن و روان‌شناسی مثبت‌گرا

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، استادیار، گروه علوم قرآنی و فقه، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

2 دانشجوی کارشناسی ارشد، رشتۀ علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

در روان‌شناسی مثبت، شکرگزاری و توجه به آثار آن در زندگی فردی و اجتماعی، مبحث نوظهوری است. در قرآن نیز خداوند با ذکر نعمت‌های فراوان و به تعبیر الهی «شمارناپذیر»، بارها رفاه انسان و اسباب مادی و معنوی‌ در تسخیر او را یادآورى می‌کند و از انسان می‌خواهد با شکر نعماتش و بهره بردن از منافع آن، رشد خود را به کمال برساند. در عین حال، شکرگزاری به‌عنوان یک مفهوم اخلاقی در قرآن و قدردانی به‌عنوان یک مفهوم ناظر به آداب اجتماعی در روان‌شناسی مثبت، بررسی ماهیتی این دو مفهوم را در قرآن و روان‌شناسی ضروری می‌سازد. این پژوهش، یک مطالعۀ تطبیقی از نوع تبارشناختی است که ترکیب‌بندی و کارکردهای دو موضوع شکرگزاری و قدردانی را در قرآن و روان‌شناسی مثبت بررسی می‌کند. هدف این پژوهش، بیان شباهت‌ها و تفاوت‌های ماهوی و مؤلفه‌های کلیدی در دو حوزۀ یادشده است. بر اساس نتایج پژوهش، قرآن کریم در موضوع شکر و سپاسگزاری، به صورت توأمان، نگاه بنیادگرایانه و کارکردگرایانه مبتنی بر بنیاد خودساختۀ قرآنی را دارد، برخلاف روان‌شناسی مثبت‌گرا که موضوع را صرفاً کارکردگرایانه مطرح می‌کند. همچنین علی‌رغم مشابهت‌های ظاهری، شکرگزاری در قرآن و روان‌شناسی مثبت‌گرا تفاوت ماهیتی و پارادایمی دارند و بر پایۀ نظام‌های فکری متفاوتی بنا شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Nature and Constituents of ‘Shukr’ and ‘Gratitude’ from the Perspective of the Qurʾān and Positive Psychology

نویسندگان [English]

  • Mohammad Mahdi Ajilian Mafogh 1
  • Seyyedeh Fatemeh Dastgheyb 2
1 Corresponding Author, Assistant Professor, Department of Qurʾānic Sciences and Fiqh, Faculty of Theology and Islamic Studies, Shiraz University, Shiraz, Iran.
2 MA Student in Qurʾānic Sciences and Ḥadīth, Faculty of Theology and Islamic Studies, Shiraz University, Shiraz, Iran.
چکیده [English]

In positive psychology, the significance of gratitude and its impact on individual and social well-being is a relatively emerging field of study. In the Qurʾān, however, divine discourse recurrently underscores the innumerable blessings bestowed upon humankind and calls upon individuals to acknowledge and express gratitude as a means of spiritual and personal growth. While shukr (Arabic: شکر, lit: thankfulness) is conceptualized as an ethical principle in the Qurʾān, gratitude in positive psychology is primarily examined in relation to social etiquette. This distinction necessitates a comparative study of the essence of these concepts in both domains. This research, employing a genealogical approach, investigates the structural composition and functional dynamics of shukr and gratitude within the Qurʾānic framework and positive psychology. The objective is to delineate the conceptual convergences and divergences between these two paradigms. Findings indicate that the Qurʾānic perspective on shukr integrates both foundationalist and functionalist dimensions, grounded in a self-constructed Qurʾānic epistemology. Conversely, positive psychology approaches gratitude from a purely functionalist standpoint, lacking a metaphysical or transcendental dimension. Moreover, despite superficial similarities, shukr in the Qurʾān and gratitude in positive psychology exhibit fundamental ontological and epistemological distinctions, each rooted in distinct intellectual traditions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qurʾān
  • Positive Psychology
  • Shukr (شکر)
  • Gratitude
  • Acknowledgement

مراجع

  1. قرآن کریم. (بی‌تا). ترجمۀ محمدمهدی فولادوند.
  2. آذرگون، حسن؛ کجباف، محمدباقر؛ قمرانی، امیر. (1397ش). «بررسی اثربخشی بسته آموزشی قدردانی ایمونز بر شادی و امید به زندگی زوجین». فصلنامه خانواده پژوهی. 14 (53)، 23-37.
  3. آلوسی، محمود بن عبدالله. (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  4. پیرانی، منصور. (1399ش). «بازخوانی حکایت‌های عرفانی اسرار التوحید با رویکرد روان‌شناسی مثبت‌گرا». فصلنامۀ علمی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا(س). 12 (22)، 7-32. https://doi.org/10.22051/jml.2020.32012.1993
  5. حسن‌زاده، رمضان. (۱۳۸۶ش). انگیزش و هیجان. تهران: ارسباران.
  6. خداپناهی، محمدکریم. (۱۳۸۳ش). انگیزش و هیجان. تهران: سمت.
  7. خمینی، روح‌الله. (1387ش). تهذیب نفس و سیر و سلوک از دیدگاه امام خمینی(ره). تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
  8. ربیع، وجیهه؛ میرباقری فرد، سید علی‌اصغر؛ هاشمی باباحیدری، سید مرتضی. (1398ش). «بررسی مقام صبر در متون عرفانی ادب فارسی و راهکارهای عملی آن در روان‌شناسی مثبت‌گرا». نشریۀ علمی جستارهای نوین ادبی. 52 (205)، 79-103. https://doi.org/10.22067/jls.v52i2.80298
  9. سالاروند، ابراهیم. (۱۳۹۲ش). ساخت پرسشنامۀ قدردانی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. قم: مؤسسۀ آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره).
  10. سالاروند، ابراهیم؛ امیری، حسین. (1398ش). «مفهوم شناسی، مقایسۀ تطبیقی و بررسی چگونگی شکل‌گیری شکرگزاری از نگاه اندیشمندان اسلامی و روان‌شناسی، ادیان، مذاهب و عرفان». نشریۀ معرفت. 28 (266)، 38-55.
  11. سعیدی حسینی، معصومه سادات؛ فتاحی‌زاده، فتحیه؛ عترت‌دوست، محمد. (1401ش). «تبیین ضرورت و‌ چرایی توکل به خداوند متعال بر مبنای تحلیل محتوای آیات قرآن کریم». آموزه‌های قرآنی. 19 (36)، 143-172. 30513/qd.2021.1367
  12. سلیگمن، مارتین. (2002م). شادمانی درونی (روان‌شناسی مثبت‌گرا در خدمت خوشنودی پایدار). ترجمۀ مصطفی تبریزی؛ رامین کریمی؛ علی نیلوفری. تهران: انتشارات دانژه.
  13. شایگان مهر، محمد. (1385ش). «شکر در قرآن کریم». نشریۀ فقه و تاریخ تمدن. ش7 و 8، 119-145.
  14. طباطبایى، سید محمدحسین. (۱۳۷۴ش). تفسیر المیزان، (ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی). قم: جامعۀ مدرسین.
  15. طبرسی، فضل بن حسن. (۱۴۰۶ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  16. طریحی، شیخ فخرالدین. (1367ش). مجمع البحرین. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  17. کردی، علی؛ جوادی موردراز، حسن. (1394ش). «بررسی راه‌های رسیدن به آرامش از منظر قرآن و روان‌شناسی». اولین همایش ملی مطالعات و تحقیقات نوین در حوزۀ علوم تربیتی و روان‌شناسی ایران. تهران.
  18. مازلو، آبراهام هرولد. (1367ش). انگیزش و شخصیت. مشهد: آستان قدس رضوی.
  19. مصلایی‌پور، عباس؛ تاجیک، الهه. (1393ش). حوزۀ معنایی شکر در قرآن کریم. مطالعات قرآن و حدیث. 8 (15)، 197-220. https://doi.org/10.30497/quran.2015.1609
  20. مطهری، مرتضی. (1380ش). مجموعه آثار. تهران: صدرا.
  21. میرمهدی، سید رضا؛ شریفی، احسان؛ صفاری‌نیا، مجید. (1395ش). معنویت‌درمانی و رویکرد روان‌شناسی مثبت‌نگر. تهران: آوای نور.
  22. Emmons, R. A., & Shelton, C. M. (2002). Gratitude and the science of positive psychology. In C. R. Snyder & S. J. Lopez (Eds.). Handbook of positive psychology. pp. 459–471. Oxford University Press.
  23. Emoons, R. A., & McCullough, M. E. (2003). Counting Blessings Versus Burdens, An Experimental Investigation of Gratitude and Subjective Well-Being in Daily Life. Journal of Personality and Social Psychology. V. 84, N.2, p 377-389. https://doi.org/10.1037//0022-3514.84.2.377
  24. Froh, Jeffrey.J., Miller, David N., Snyder, Stephanie F. (2007). Gratitud in Children and Adolescents, Development, Assessment, and School-Based Intervention. School Psychology Forum. V. 2, p. 1-13.
  25. Lopez, Shane J. (2009). The Encyclopedia of Positive Psychology. Wiley-Blackwell.
  26. Lopez, Shane J. & Snyder. C. R. (2007). Positive Psycological Assessment: A Handbook if Modelsand Measures. American Psychological Association
آموزه‌های قرآنی
دوره 21، شماره 40
دی 1403
صفحه 29-56

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار