رهیافتی نو بر تطبیق «حکمت»، «موعظۀ حسنه» و «جدال احسن» در آیۀ 125 نحل، بر صناعات منطقی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی، دانشگاه قم، قم، ایران. طلبه درس خارج حوزه علمیه قم.

2 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، قم، ایران.

3 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه میبد، میبد، ایران. دانش‌آموخته سطح ۳ مرکز تخصصی حدیث حوزه علمیه قم.

چکیده

بر ‌اساس آیۀ ۱۲۵ سورۀ نحل شیوه‌های دعوت قرآنی به دین، «حکمت»، «موعظۀ حسنه» و «جدال ‌احسن» است. برخی مفسران و منطق‌دانان، شیوه‌های مذکور را بر برهان، خطابه و جدل منطقی تطبیق نموده‌اند، لذا شایسته است نسبتِ شیوه‌های دعوت در قرآن و صناعت‌های منطقی بررسی گردد. تأمل در معنای لغوی و استعمالات قرآنیِ طرق سه‌گانۀ دعوت به دین در آیۀ ۱۲۵ سورۀ نحل، بیانگر آن است که این شیوه‌ها الزاماً منطبق بر صناعات منطقی نیستند. میان حکمت قرآنی و برهان منطقی از ‌جهات مختلفی تفاوت وجود دارد. حکمت در لسان قرآن از نظر منشأ، طریق وصول به آن، گسترۀ کاربرد، دامنۀ نتیجه و تأثیر در انسان، با برهان مصطلح منطقی متفاوت است. موعظۀ حسنه نیز به جهت مقدمات و مبادی تشکیل‌دهنده، هدف و کیفیت اثربخشی آن با خطابۀ منطقی اختلاف دارد. همچنین جدال احسن در فرهنگ قرآن علاوه‌بر اختلاف در مقدمات از جهت حق بودن یا نبودن، در انگیزه و غرض به‌کار‌گیری نیز با جدل منطقی متفاوت است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Novel Approach to the Correlation Between Ḥikmah, Mawʿiẓah Ḥasanah, and Jidāl Aḥsan in Surah An-Naḥl, Verse 125 and the Logical Disciplines

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ahmadi 1
  • Mohammad Javad Najafi 2
  • Masoud Mohammadi 3
1 Corresponding Author, PhD Student in Comparative Exegesis, University of Qom, Qom.
2 Associate Professor, Department of Qurʾānic and Ḥadīth Sciences, University of Qom, Qom, Iran.
3 PhD Student in Qurʾānic and Ḥadīth Sciences, University of Meybod, Meybod, Iran.
چکیده [English]

According to Qur’ān 16:125, the modes of daʿwah (Arabic: دعوة, lit: religious invitation) in the Qurʾānic paradigm are Ḥikmah (Arabic: حکمة, lit: wisdom), Mawʿiẓah Ḥasanah (Arabic: موعظة حسنة, lit: good exhortation), and Jidāl Aḥsan (Arabic: جدال أحسن, lit: the most refined disputation). Some exegetes and logicians have drawn parallels between these methods and the demonstrative (Arabic: برهان, Romanized: burhān), rhetorical (Arabic: خطابة, Romanized: khiṭābah), and dialectical (Arabic: جدل, Romanized: jadal) disciplines of classical logic. Consequently, it is imperative to scrutinize the correlation between Qurʾānic methodologies of invitation and the Aristotelian and Islamic logical arts. A close examination of the lexical semantics and Qurʾānic applications of these three modes in Qur’ān 16:125 reveals that they do not necessarily correspond to the logical disciplines in a strict sense. Several fundamental distinctions exist between Qurʾānic Ḥikmah (Arabic: حکمة) and logical burhān (Arabic: برهان) in terms of origination, epistemic access, scope of applicability, range of conclusions, and human influence. Similarly, Mawʿiẓah Ḥasanah (موعظة حسنة) differs from rhetorical khiṭābah (Arabic: خطابة), particularly regarding its premises, foundational principles, intended objectives, and mechanisms of psychological effectiveness. Furthermore, Jidāl Aḥsan (Arabic: جدال أحسن), within the Qurʾānic epistemic framework, diverges from logical jadal, not only in the nature of its premises (truth-oriented vs. disputational) but also in its underlying intent and pragmatic function.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Daʿwah (Arabic: دعوة)
  • Ḥikmah (Arabic: حکمة)
  • Burhān
  • Mawʿiẓah Ḥasanah (Arabic: موعظة حسنة)
  • Khiṭābah (Arabic: خطابة)
  • Jidāl Aḥsan (Arabic: جدال أحسن)
  1. قرآن کریم.
  2. آلوسی، محمود بن عبدالله. (۱۴۱۵ش). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
  3. ابن‌بابویه القمی (صدوق)، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین. (۱۳۷۸ش). عیون اخبار الرضا علیه السلام. تهران: نشر جهان.
  4. ابن‌رشد (اندلسی)، محمد بن احمد. (بی‌تا). فصل المقال فیمابین الحکمة و الشریعة من الاتصال. بی جا: دار المعارف.
  5. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (۱۴۰۵ش). شفاء: المنطق. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
  6. ابن‌فارس، احمد بن فارس. (۱۴۰۴ش). معجم مقاییس اللغه. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
  7. امین (بانو مجتهده)، نصرت بیگم. (۱۳۶۲ش). مخزن العرفان. بی‌جا: بی‌نا.
  8. انصاری، مرتضی. (۱۴۱۶ش). فرائد الاصول. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم.
  9. برنجکار، رضا. (۱۳۷۹ش). مفهوم حکمت در قرآن و حدیث. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث (مجموعه مقالات صحیفه مبین)، (۴)، ۸۵-۱۰۰.
  10. برنجکار، رضا؛ نصرتیان اهور، مهدی. (۱۳۹۲ش). تقلید در اعتقادات؛ از انکار تا پذیرش. معرفت کلامی، ۴ (۲)، ۷۷-۹۴.
  11. برنجکار، رضا؛ نصرتیان اهور، مهدی. (۱۳۹۳ش). اعتبار ظن در اعتقادات. اندیشه نوین دینی، ۱۰ (۳۹)، ۶۷-۸۲.
  12. جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۸۸ش). تسنیم(ج۱۲). قم: مرکز نشر اسراء.
  13. جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۸۸ش). تسنیم(ج۷). قم: مرکز نشر اسراء.
  14. جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۸۸ش). تسنیم(ج۸). قم: مرکز نشر اسراء.
  15. جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۹۷ش). تسنیم(ج۴۷). قم: مرکز نشر اسراء.
  16. جوهری، اسماعیل بن حماد. (۱۴۰۴ش). الصحاح. بیروت: دار العلم للملایین.
  17. حکاک، سید محمد. (۱۳۹۸ش). صناعات خمس ارسطویی و روش‌های دعوت قرآنی. قبسات، ۲۴(۹۲)، ۳۵-۵۷.
  18. حلی (علامه)، حسن بن یوسف. (۱۳۶۳ش). جوهر النضید و رسالة التصور و التصدیق. قم: بیدار.
  19. حویزی، عبد علی بن جمعه. (۱۴۲۵ش). نور الثقلین. قم: اسماعیلیان.
  20. خرازی، سید محسن. (۱۴۳۴ش). بدایة المعارف فی شرح عقاید الامامیة. قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی.
  21. دادجو، ابراهیم. (۱۳۹۲ش). دستگاه منطقی قرآن کریم در افق دستگاه منطق صوری. آینه معرفت، ۱۳(۳)، ۱-۲۴.
  22. رازی (فخر)، محمد بن عمر. (۱۴۲۰ش). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  23. رازی (قطب‌الدین)، محمد بن محمد. (۱۳۸۶ش). تحریر القواعد المنطقیه. قم: ‌بیدار.
  24. رازی (قطب‌الدین)، محمد بن محمد. (بی‌تا). شرح المطالع فی المنطق. قم: کُتبی نجفی.
  25. راغب اصفهانی، حسین. (۱۴۱۲ش). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دار الشامیه.
  26. سبزواری، ملاهادی. (۱۳۶۹ش). شرح منظومه. تهران: نشر ناب.
  27. شریف رضی، محمد بن حسین. (۱۳۷۴ش). نهج البلاغة. قم: مرکز البحوث الاسلامیة.
  28. صدر، رضا. (۱۴۲۰ش). الاجتهاد و التقلید. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
  29. طباطبایی، سید محمدحسین. (۱۳۹۰ش). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
  30. طباطبایی، سید محمدحسین. (بی‌تا). حاشیة الکفایه. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
  31. طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۲ش). البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  32. طوسی (نصیر الدین)، محمد بن محمد. (۱۴۰۸ش). تجرید المنطق. بیروت: مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات.
  33. طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۱۷ش). العده فی اصول الفقه. قم: بی‌نا.
  34. طوسی، محمد بن حسن. (بی تا).التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  35. عیاشی، محمد بن مسعود. (۱۳۸۰ش). تفسیر العیاشی. تهران: دار العلمیه الاسلامیه.
  36. فاضل لنکرانی، محمد. (۱۳۸۲ش). رسالۀ توضیح المسائل. قم: بی‌نا.
  37. فاضل لنکرانی، محمد. (۱۴۲۸ش). مدخل التفسیر. قم: مرکز فقه ائمه الاطهار(ع).
  38. فراهیدی، خلیل بن احمد. (۱۳۶۷ش). کتاب العین. قم: اسماعیلیان.
  39. فیومی، احمد بن محمد. (۱۴۱۴ش). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: مؤسسۀ دار الهجره.
  40. قمی (میرزا)، ابوالقاسم بن محمدحسن. (۱۴۳۰ش). القوانین المحکمه فی الاصول. قم: احیاء الکتب الاسلامیه.
  41. کاشف الغطا، علی بن محمدرضا. (۱۳۸۱ش). النور الساطع فی الفقه النافع. نجف:مطبعة الآداب.
  42. کریمی، مصطفی؛ مقیمی اردکانی، حمیدرضا. (۱۳۹۹ش). نقد و بررسی انگارۀ مصلحت‌اندیشی قرآن در بیان خلاف واقع. آموزه‌های قرآنی، ۱۷(۳۱)، ۱۰۱-۱۲۸.
  43. کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ش). الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  44. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (۱۴۰۳ش). بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  45. مصباح یزدی، محمدتقی. (۱۳۸۹ش). حجیت خبر واحد در تفسیر قرآن. معرفت، ۱۹(۱۵۲)، ۵-۱۴.
  46. مصطفوی، حسن. (۱۴۳۰ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  47. مظفر، محمدرضا. (۱۳۶۶ش). المنطق. قم: اسماعیلیان.
  48. مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۷۱ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  49. مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۷۹ش). الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل. قم: مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب(ع).