معناشناسی «فطرت» در قرآن کریم

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

نویسنده مسئول، دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه اراک، اراک، ایران

چکیده

معناشناسی روش مناسبی برای تبیین شبکۀ معنایی واژگان قرآنی و در نتیجه، فهم گفتمان قرآن کریم است. از جمله واژگان مهم قرآنی، واژه «فطرت» است که برای دریافت معنای دقیق آن باید حوزه معنایی آن مورد توجه قرار گیرد تا از طریق ویژگی‌های مفهومی و استعمالی، مفهوم نهفته در واژه استخراج شود. در نوشتار حاضر به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و با عنایت به روش معناشناسی حوزه‌ای و قالبی، در پی دست یافتن به توصیف قالب فطرت در قرآن و نیز بررسی مؤلفه‌های معنایی این واژه همچون همنشین‌ها، جانشین‌ها و متقابل‌ها بوده‌ایم. نتایج پژوهش نشان داد که فطرت دارای یک قالب معنایی مرکزی است که همان «تحولی است که مستلزم نقض حالت قبل باشد» و سایر قالب‌های معنایی چون شکافتن، آفرینش، ظاهر کردن و غیره نیز به این مفهوم اشاره دارند. اما استعمال این واژه در دو باب «انفطار» و «تفطّر» معنای ضد نظم را دارد که از حالت آبادانی به حالت ویرانی تحول می‌یابد. در محور همنشینی، فطرت با واژگان «دین»، «الله» و «تبدیل»، همنشین شده است. در تکمیل محور همنشینی می‌توان به همنشین‌های مشتقات ریشه «فطر» نیز توجه کرد. در محور جانشینی نیز می‌توان به جانشین‌های ریشه «فطر» چون «بدع»، «خلق» و «رب» اشاره کرد. با این حال، «فطرت» در قرآن جانشینی ندارد. فطرت دارای کاربرد خاصی در زبان قرآن است که با توجه به عناصر قالبی فطرت در قرآن شامل دارندگان فطرت، منبع فطرت، فراوانی کاربرد واژه فطرت، فراوانی دارندگان فطرت، حالت فطرت، کارکرد فطرت و منکران فطرت، می‌توان معنای قالبی فطرت در قرآن را تبیین کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Semantic Analysis of " Fiṭrah" in the Holy Qur’an

نویسنده [English]

  • Fatemeh Dastranj
Corresponding Author, Associate Professor, Department of Qur’anic Sciences and Hadith, Faculty of Humanities, Arak University, Arak, Iran
چکیده [English]

Semantics is an appropriate method for clarifying the semantic network of Qur’anic vocabulary and, consequently, understanding the discourse of the Holy Qur’an. Among important Qur’anic terms is the word “fiṭrah,” whose precise meaning requires attention to its semantic field, so that through conceptual and usage features, the implicit meaning of the word can be extracted. This study, employing a descriptive-analytical approach and utilizing domain-based and patterned semantics methods, aims to describe the semantic pattern of fiṭrah in the Qur’an and examine its semantic components such as collocations, substitutions, and antonyms. The research findings show that fiṭrah has a central semantic pattern which is “a transformation that entails the negation of the previous state,” while other semantic patterns such as splitting, creation, revealing, etc., also point to this meaning. However, the usage of this term in the contexts of infiṭār and tafattur carries an anti-order meaning, representing a transformation from a state of prosperity to destruction. In terms of collocations, fiṭrah frequently co-occurs with words like deen (religion), Allah (God), and tabdīl (transformation). Additionally, collocates of the root f-ṭ-r are also noteworthy. Regarding substitution, roots such as bid'a (innovation), khalq (creation), and rabb (Lord) may substitute for fiṭrah, although fiṭrah itself has no direct substitute in the Qur’an. Fiṭrah carries a specific function in the Qur’anic language which, considering its template components including the bearers of fiṭrah, the source of fiṭrah, frequency of use of the term, states of fiṭrah, functions of fiṭrah, and deniers of fiṭrah allows for a comprehensive explanation of the semantic pattern of fiṭrah in the Qur’an.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Semantics
  • Fiṭrah
  • Holy Qur’an
  • Semantic Pattern
  • Collocation
  • Substitution
  1. قرآن کریم
  2. آذرنوش، آذرتاش. (1379ش‌‌). فرهنگ معاصر عربی – فارسی، تهران: نشر نی.
  3. آذرنوش، آذرتاش. (1388ش‌‌). راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ زبان عرب جاهلی، تهران‌‌: نشر نی.
  4. ابن‌درید، محمد بن حسن. (1987م). جمهرة اللغه. بیروت‌‌: دار العلم للملایین.
  5. ابن‌فارس، احمد. (بی‌تا). معجم مقایس اللغه، (تصحیح عبدالسلام محمد هارون). قم‌‌: أدب الحوزة.
  6. ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1998م). لسان العرب. بیروت‌‌: دارصادر.
  7. ازهری، محمد بن احمد. (1384ش). تهذیب اللغه. قاهره: الدار المصریه.
  8. افضلی، سید عبدالرئوف. (1403ش). «تبیین کرامت انسان بر پایۀ انسان‌شناسی فبلسوفان مسلمان». آموزه‌های فلسفه اسلامی، 18(32)، ص73-93. https://doi.org/10.30513/ipd.2024.5815.1498
  9. باباپور گل افشانی،محمد مهدی؛ اسفندیار،قدیر.(1392ش).«معناشناسی واژگان «عقل» و «تفکر» در ارتباط با مفهوم «فطرت» در قرآن».آینه معرفت، دوره 13 شماره 2،ص 75-98.
  10. ‏جفری، آرتور. (1372ش). واژه‌های دخیل در قرآن، (ترجمۀ فریدون بدره‌ای). تهران‌‌: توس.
  11. جوادی آملی، عبدالله. (1392ش). فطرت در قرآن، (تنظیم محمدرضا مصطفی‌پور). قم: اسراء.
  12. جوادی آملی، عبدالله. (1388ش). تسنیم، (جلد 1، تحقیق علی اسلامی). قم: اسراء.
  13. جوهری، اسماعیل بن حماد. (1407ق). تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت‌‌: دار العلم للملایین.
  14. خوانین‌زاده،محمدعلی. (1394ش). « بررسی معناشناختی کاربرد اسم «فاطر» در قرآن کریم». علوم قرآن و حدیث، 47(1)، ص9-22. https://doi.org/10.22067/naqhs.v47i1.26495
  15. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1416ق). مفردات ألفاظ القرآن، (تحقیق و تصحیح صفوان عدنان). بیروت‌‌: ذوی القربی.
  16. زبیدی، محمد مرتضی. (1990م). تاج العروس، بیروت‌‌: دار التراث العربی.
  17. زمخشری، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، (تصحیح مصطفی حسین احمد). بیروت‌‌: دار الکتب العربی.
  18. سیدمحرمی، ایمان؛ غفاری، ابوالفضل. (1401ش). «تحلیل مفهوم‌شناسی همدلی در قرآن». آموزه‌های قرآنی، 19(35)، ص81-109. https://doi.org/10.30513/qd.2021.1089.1232
  19. شاه‌آبادی، محمدعلی. (1380ش). شذرات المعارف، (تحقیق و تصحیح بنیاد علوم و معارف اسلامی دانش‌پژوهان). تهران: ستاد بزرگداشت مقام عرفان و شهادت.
  20. صادقی تهرانی، محمد. (1365ش). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة. قم: فرهنگ اسلامی.
  21. صفوی، کورش. (۱۳۸۷ش). درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران: سورۀ مهر.
  22. ‏طباطبایی، سید محمدحسین. (1374ق). ترجمه تفسیر المیزان، (ترجمۀ محمدباقر موسوی). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  23. طبرسی، فضل بن حسن. (1412ق). جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید. بیروت‌‌: دار الأضواء.
  24. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1420ق). القاموس المحیط. بیروت‌‌: دار إحیاء التراث العربی.
  25. قائمی‌نیا، علیرضا. (1389ش). بیولوژی نص: نشانه‌شناسی و تفسیر قرآن. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
  26. قائمی‌نیا، علیرضا. (1386ش). «زبان‌شناسی شناختی و مطالعات قرآنی». ذهن، شمارۀ 31، ص3-26.
  27. قرشی، علی‌اکبر. (1371ش). قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  28. کروز، د.ا و همکاران. (1384ش). زبان‌های دنیا؛ چهار مقاله در زبان‌شناسی، (مترجم: کورش صفوی). تهران: سعاد.
  29. مشکور، محمدجواد. (1377ش). فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های اسلامی و ایرانی. تهران‌‌: بنیاد فرهنگ ایران.
  30. مطهری، مرتضی. (1365ش). فطرت، تهران: صدرا.
  31. مصطفوی، حسن. (1430ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  32. Skolink, Fred. (2006). Encyclopedia Judaica,"Nature" (2nd edition). New York: Macmillan.
  33. CH.Pellat (1986). "FATRA". In: Encyclopedia of Islam. Leiden: Brill.
  34. Rabins, Roert Henry (1980). A Short History of Linguistics. London: Lowe & Brydone (Printers) Ltd; Thetford, Norfolk
  35. Fillmore, Charles (2006). Frame semantic. (keith brown (ed).) Encyclopedia of languge and linguistics, (2nd edition). Oxford: Elsevier LtD.