مفهوم قرآنی «شاکله» از پندار جبرگرایی تا حقیقت خلقت ثانویه

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی علامه حسن‌زاده آملی(ره)، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

2 استاد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران؛ دانش‌آموخته سطح 4 حوزه علمیه خراسان

چکیده

قرآن کریم اعمال هر فرد را بر اساس «شاکلۀ» او معرفی فرموده و همین امر خاستگاه دیدگاه‌ها و نتیجه‌گیری‌های متنوع شده است. اگر شاکله ریشه در آفرینش آدمی داشته باشد، گونه‌گونی ماهیت‌های بشری و نوعی جبر در صدور رفتارها، از نتایج محتمل آن خواهد بود. اما اگر شاکله پدیده‌ای خودساخته باشد، کشف زمینه‌ها و عوامل دخیل در آن اهمیت می‌یابد. این مقاله می‌کوشد به شیوۀ توصیفی-تحلیلی مفهوم و مقصود از شاکله و عوامل شکل‌گیری آن را تبیین کند. نتایج بررسی نشان می‌دهد شاکلۀ آدمی شخصیت اخلاقی خودساخته و خلق‌وخوی ثانوی فرد است که متأثر از عواملی چون زمینه‌های ژنتیکی، وراثتی و شخصیتی، غرایز، گرایش‌های فطری، قوۀ عاقله، محیط اجتماعی و فرهنگ پیرامونی و عنصر اختیار و انتخاب فرد شکل می‌گیرد. ازاین‌رو ضمن منتفی شدن جبرگرایی در اعمال، نقش علم اخلاق و تربیت در ایجاد شاکله و متقابلاً نقش شاکله در بروز رفتارها، مسئلۀ نیت و خلوص آن و مسئلۀ خلود روشن می‌شود. نتیجۀ این پژوهش در حوزه‌های مختلف مطالعات اسلامی مانند جبر و اختیار، خلود، ماهیت و فلسفۀ علم اخلاق، علوم تربیتی و برخی مسائل دانش اخلاق مانند اخلاص، کاربرد آشکار دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Qur’anic Concept of “Shākilah” (Disposition): From the Notion of Predestinarianism to the Reality of Secondary Creation

نویسندگان [English]

  • Mohsen Nouraei 1
  • Javad Irvani 2
1 Associate Professor, Department of Qurʾān and Ḥadīth Studies, ʿAllāma Ḥasanzāda Āmolī Faculty of Theology and Islamic Studies, Mazandaran University, Mazandaran, Iran
2 Professor, Department of Qurʾān and Ḥadīth Studies, Razavi University of Islamic Sciences, level 4 Graduate of Razavi Kharasan Seminary, Mashhad, Iran
چکیده [English]

The Holy Qurʾān presents individual actions as being based on one’s “shākilah” (Arabic: شاکِله, disposition), which has led to a variety of interpretations and conclusions. If “shākilah” is rooted in the creation of the individual, the diversity of human natures and a form of determinism in the manifestation of behaviors may be potential outcomes. Conversely, if “shākilah” is a self-constructed phenomenon, uncovering the underlying factors and influences will become significant. This article aims to explore and articulate the concept and purpose of “shākilah,” as well as the factors contributing to its formation, utilizing a descriptive-analytical approach. The study’s findings indicate that human shākilah represents the self-constructed moral personality and secondary temperament of an individual, shaped by a variety of influences, including genetic factors, hereditary traits, personality backgrounds, instincts, innate tendencies, intellectual abilities, social environment and culture, as well as the individual’s element of free will and choice. Therefore, while determinism in actions is dismissed, the role of ethics and education in shaping “shākilah,” as well as the reciprocal influence of “shākilah” on behavior, clarifies the issues of intention and its purity, as well as the concept of eternal life. The results of this research have clear implications in various fields of Islamic studies, such as determinism and free will, eternal life (immortality), the nature and philosophy of ethics, educational sciences, and some issues in moral theology, including sincerity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shākilah
  • Human personality
  • Determinism and free will
  • Sincerity
  1. قرآن کریم، با تلفیقی از ترجمه‌های محمدمهدی فولادوند و ناصر مکارم شیرازی.
  2. نهج‌البلاغه، با استفاده از تحقیق و شرح محمد عبده و صبحی صالح.
  3. آلوسی، سید محمود. (1415ق). روح المعانی، (تحقیق علی عطیه). بیروت: دار الکتب العلمیه.
  4. ابن‌حجر، احمد بن علی. (بی‌تا). فتح الباری شرح صحیح البخاری. بیروت: دار المعرفه.
  5. ابن‌حنبل، احمد. (بی‌تا). مسند احمد. بیروت: دار صادر.
  6. ابن‌فارس، احمد. ( 1404ق). معجم مقاییس اللغه، (تحقیق عبدالسلام محمد هارون). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  7. ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1405ق). لسان العرب. قم: ادب الحوزه.
  8. بخاری جُعفی، محمد بن اسماعیل. (1401ق). الصحیح. بیروت: دار الفکر.
  9. بصیری، حمیدرضا؛ و گوهری، مریم. (1392ش). نقش وراثت در سرنوشت انسان از منظر قرآن و حدیث. سراج منیر، 4(13)، 105-128. https://doi.org/10.22054/ajsm.2013.295
  10. بلخی، مقاتل بن سلیمان. (1423ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  11. بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1418ق). أنوار التأویل وأسرار التنزیل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  12. بیکر، کاترین. (1378ش). ژن‌ها و انتخاب‌ها، (ترجمۀ خسرو حسینی‌پژوه). تهران: انتشارات مدرسه.
  13. پانی‌ پتی‌، محمد ثناء‌الله. (1412ق). التفسیر المظهری. کویته پاکستان: مکتبة رشیدیة.
  14. ترمذی، محمد بن عیسی. (1403ق). سنن الترمذی، بیروت: دار الفکر.
  15. توماس، هنری. (1362ش). بزرگان فلسفه، (ترجمۀ فریدون بدره‌ای). تهران: کیهان (با همکاری انتشارات علمی و فرهنگی).
  16. حسینی مدنی، ضامر بن شدقم. (1420ق). وقعة الجمل. بی‌جا: بی‌نا.
  17. حلبی، علی‌اصغر. (1374ش). انسان در اسلام و مکاتب غربی. تهران: اساطیر.
  18. دکارت، رنه. (1369ش). تأملات در فلسفه اولی، (ترجمۀ احمد احمدی). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  19. دیویس، تونی. (1378ش). اومانیسم، (ترجمۀ عباس مخبر). تهران: نشر مرکز.
  20. راسل، برتراند. (1373ش). تاریخ فلسفۀ غرب، (ترجمۀ نجف دریابندری). تهران: کتاب پرواز.
  21. راغب اصفهانی، حسین. (1404ق). مفردات ألفاظ القرآن. قم: نشر الکتاب.
  22. رجبی، محمود. (1380ش). انسان‌شناسی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
  23. زارعی، مجید؛ و دژآباد، حامد. (1398ش). تبیین حکم خلود قاتل مؤمن در آیۀ ۹۳ نساء، با نگاهی به قاعدۀ «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلّیة». آموزه‌های قرآنی، 16(29), 277-304.
  24. زمخشری، محمود بن عمر، (الف). (1417ق). الفائق فی غریب الحدیث. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  25. زمخشری، محمود بن عمر، (ب). (1407ق). الکشاف. بیروت: دار الکتاب العربی.
  26. سبحانی، جعفر، (الف). (1419ق). الحدیث النبوی بین الروایة والدرایة. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
  27. سبحانی، جعفر، (ب). (1409ق). الالهیات. بیروت: الدار الإسلامیه.
  28. سیوطی، جلال‌الدین. (1401ق). الجامع الصغیر. بیروت: دار الفکر.
  29. شومپتر، جوزف آ. (1375ش). تاریخ تحلیل اقتصادی، (ترجمۀ فریدون فاطمی). تهران: نشر مرکز.
  30. صادقی تهرانی، محمد. (1365ش). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن. قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
  31. طباطبایی، سید محمدحسین. (1393ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: نشر اسلامی.
  32. طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  33. طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، (تحقیق احمد قصیر عاملی)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  34. فخر رازی، محمد بن عمر. (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  35. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1408ق). العین، (تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی). بیروت: مؤسسة الأعلمی.
  36. فیض کاشانی، ملا محسن، (الف). (1362ش). المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  37. فیض کاشانی، ملا محسن، (ب). (1416ق). تفسیر الصافی. تهران: مکتبة الصدر.
  38. کلینی، محمد بن یعقوب. (1363ش). الکافی، (تحقیق علی‌اکبر غفاری). تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  39. کورانی عاملی، علی. (1425ق). ألف سؤال وإشکال. بیروت: دار الهدی.
  40. گریفیث و همکاران. (1387ش). اصول تجزیه و تحلیل ژنتیک، (ترجمۀ احمد ارزانی و سید الیاس مرتضوی). اصفهان: دانشگاه صنعتی اصفهان.
  41. لوفان بومر، فرانکلین. (1380ش). جریان‌های بزرگ در تاریخ اندیشۀ غربی، (ترجمۀ حسین بشیریه). تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
  42. متقی هندی، علاء‌الدین علی. (1409ق). کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، (تحقیق بکری حیانی و صفوة السقا). بیروت: مؤسسة الرساله.
  43. مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، (تحقیق محمدباقر بهبودی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  44. محمدی، علی. (1389ش). شبیه‌سازی انسان. قم: نشر معارف.
  45. مطهری، مرتضی. (1373ش). اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا.
  46. مظهری، محمد ثناء‌الله. (1412ق). تفسیر المظهری. کویته (پاکستان): مکتبة رشدیه.
  47. معرفت، محمدهادی. (1418ق). التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
  48. مغنیه، محمدجواد. (14214ق). تفسیر الکاشف. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  49. مکارم شیرازی، ناصر؛ قرائتی، محسن و دیگران. (1373ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  50. نیشابوری، مسلم. (بی‌تا). صحیح مسلم. بیروت: دار الفکر.
  51. نیچه، فریدریش ویلهلم. (1387ش). دجال، تلاشی برای نقد مسیحیت، (ترجمۀ سعید فیروزآبادی). تهران: جامی.
  52. هابز، توماس. (1380ش). لِویاتان، (ویرایش و مقدمۀ سی. بی. مکفرسون. ترجمۀ حسین بشیریه). تهران: نی.