تبارشناسی، اعتبارسنجی و مبنایابی روایت ترتیب نزول جابر بن زید

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل‌بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 نویسنده مسئول، استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

3 استاد، گروه علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران.

چکیده

فهرست ترتیب نزول جابر بن زید یکی از فهرست‌های روایی مطرح در تاریخ‌گذاری قرآن است. غالب قرآن‌پژوهان برای گزارش یا استفاده از این ترتیب، فقط به الاتقان سیوطی مراجعه می‌کنند و از سایر منابع و تحریرهای این روایت غافل‌اند، حال‌آن‌که این روایت در منابع کهن‌تری چون البیان فی عد آی القرآن ابوعمرو دانی، از طریقی دیگر و با متنی کامل‌تر نقل شده است. علاوه بر این، در نسخ مختلف مخطوط و مطبوع الاتقان، در ثبت فهرست جابر سهو و جاافتادگی رخ داده است. اکتفا و اعتماد به یک نسخۀ چاپی از الاتقان باعث شده است که این‌گونه خطاها در کتب و مقالات معاصر بازنشر شود و تصور گردد این فهرست فاقد برخی سور مانند نور، حجرات و عادیات است. همچنین فهرست جابر در الاتقان دارای سورۀ حمد است و برخی قرآن‌پژوهان از این روایت برای تاریخ‌گذاری سورۀ حمد استفاده می‌کنند. بررسی تحریرهای مختلف روایت جابر در سایر منابع نشان می‎دهد که جای‌گذاری سورۀ حمد در این فهرست ممکن است حاصل اجتهاد راویان بعدی باشد. این مقاله با جست‌وجو در نُسخ کهن‌ترین منابع موجود، ضمن معرفی منابع روایت جابر بن زید، با تبارشناسی و مقایسۀ فهرست‌های روایی، به دنبال کشف ماهیت، اعتبار و مبنای این فهرست است. بررسی‌ها نشان می‌دهد بعضی از اختلافات جزئی در فهرست جابر نسبت به سایر فهرست‌های روایی می‌تواند ناشی از اشتباه در نقل یا کتابت باشد، اما پاره‌ای اختلافات مانند جای‌گذاری سورۀ مائده در شمار اولین سور مدنی و حذف و اضافۀ سورۀ حمد، با خطای سهوی قابل توجیه نیست. این نوع از اختلافات فقط می‌تواند ناشی از اجتهاد و تغییر عمدی در فهرست پایه به دلیل ترجیح دیگر اقوال باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Genealogy, Validation, and Basis of the Narrative of the Order of Revelation According to Jābir ibn Zayd

نویسندگان [English]

  • Saeedeh Jannesari 1
  • Amir Ahmadnezhad 2
  • Mohammad Ali Mahdavi Rad 3
1 PhD Student in Qurʾān Sciences and Ḥadīth, Faculty of Theology and the Teachings of the Ahl-al-Bayt, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
2 Corresponding Author, Assistant Professor, Department of Qurʾānic Sciences and Ḥadīth, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
3 Professor, Department of Qurʾānic Sciences and Ḥadīth, Farabi Campus, University of Tehran, Qom, Iran.
چکیده [English]

The list of the order of revelation according to Jābir ibn Zayd represents one of the notable hadith-based chronologies in the dating of the Qurʾān. A majority of Qurʾānic scholars, when reporting or utilizing this order, primarily reference al-Itqān by Suyūṭī, disregarding other sources and versions of this narration. However, this narrative has been transmitted in earlier sources, such as al-Bayān fī ʿAdad Āyāt al-Qurʾān by Abū ʿAmr al-Dānī, through different chains of transmission and with a more complete text. Furthermore, discrepancies and omissions in various manuscripts and printed editions of al-Itqān have occurred, leading to erroneous assumptions in contemporary works that this list lacks certain surahs such as al-Nūr, al-Ḥujurāt, and al-ʿĀdiyāt. Additionally, the list in al-Itqān includes al-Fātiḥah, and several Qurʾānic scholars have used this version to date the revelation of al-Fātiḥah. Investigating the various texts of Jābir’s narration across different sources reveals that the inclusion of al-Fātiḥah in this list might be the result of subsequent scholarly interpretations. This article, by consulting the oldest available manuscripts and sources, introduces the sources of Jābir ibn Zayd’s narration and conducts a genealogical analysis, comparing different hadith lists, to explore the nature, validity, and foundational principles of this chronology. The findings demonstrate that some minor discrepancies in Jābir’s list compared to other hadith-based lists could be attributed to errors in transmission or transcription. However, significant differences, such as the placement of Sūrah al-Mā’idah among the earliest Medinan surahs and the omissions and additions concerning Sūrah al-Fātiḥah, cannot be explained as mere errors. These divergences likely arise from deliberate scholarly interpretation and adjustments in the foundational list in favor of alternative opinions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qurʾān
  • Order of Revelation
  • Jābir ibn Zayd’s Narrative
  • Genealogy
  • Validation
  • Foundation
  1. ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد. (1414ق). المصنف. بی‌جا: دارالفکر.
  2. ابن‌العربی، ابوبکر. (1427ق). الناسخ والمنسوخ فی القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  3. ابن‌العربی، ابوبکر. (1413ق). الناسخ والمنسوخ فی القرآن الکریم، (تحقیق عبدالکبیر العلوی المدغری)، مکتبة الثقافة الدینیه.
  4. ابن‌الندیم، محمد بن اسحاق. (1417ق). الفهرست، (تحقیق ابراهیم رمضان). بیروت: دار المعرفه.
  5. ابن‌سعد، محمد. (1410ق). الطبقات الکبری، (تحقیق محمد عبدالقادر عطا). بیروت: دار‌ الکتب العلمیه.
  6. ابن‌ضریس، محمد بن ایوب. (1408ق). فضائل القرآن وما أنزل من القرآن بمکة وما أنزل بالمدینة، (تحقیق غزوه بدیر). دمشق: دار الفکر.
  7. ابن‌عاشور، محمد الطاهر. (بی‌تا). التحریر والتنویر. بی‌جا: دار سحنون.
  8. اسنوی، عبدالرحیم بن حسن. (1422ق). طبقات الشافعیة. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  9. اقبال، ابراهیم؛ فقهی‌زاده، عبدالهادی. (1394ش). تاریخ‌گذاری سورۀ حج. پژوهش‌های قرآنی، 20(76)، 112-139.
  10. آل‌غازی، عبدالقادر ملاحویش. (1382ق). بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول. دمشق: مطبعة الترقی.
  11. آلوسی، محمود شهاب‌الدین. (بی‌تا). روح المعانی. بی‌جا: دار إحیاء التراث العربی.
  12. بخاری، محمد‌بن اسماعیل. (بی‌تا). التاریخ الکبیر. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  13. بقاعی، ابراهیم بن عمر. (1408ق). مصاعد النظر للإشراف علی مقاصد السور، (تحقیق عبدالسمیع محمد احمد حسنین). ریاض: مکتبة المعارف.
  14. بلاذرى، احمد بن یحیی. (1959م). أنساب الأشراف، (تحقیق محمد حمید الله). مصر: دار المعارف.
  15. بلاشر، رژی. (1376ش). در آستانۀ قرآن، (ترجمۀ محمود رامیار). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  16. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین. (1405ق). دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، (تحقیق عبدالمعطى قلعجى). بیروت: دار الکتب العلمیه.
  17. پایگاه جامعة النجاح. المخطوطات.najah.edu
  18. پهلوان، منصور؛ حیدری مزرعه آخوند، محمدعلی؛ اشتری رکن‌آباد، محمدرضا. (1397ش). کاوشی در پدیدۀ تکرار و تعدد نزول، آموزه‌های قرآنی، 15(27)، 211-236.
  19. جدی، حسین؛ اقبال، ابراهیم. (1396ش). درنگی در مکی یا مدنی بودن سورۀ عادیات، پژوهش‌های قرآنی، 22(85)، 54-83. https://doi.org/10.22081/jqr.2017.47077.1488
  20. الجرمی، ابراهیم محمد. (1422ق). معجم علوم القرآن. دمشق: دار القلم.
  21. جعبری، ابراهیم بن عمر. (2005م).حسن المدد فی فن العدد، (تحقیق جمال بن‌السیدالشایب) غزة مصر: مکتبة اولاد الشیخ للتراث.
  22. جعبری، ابراهیم بن عمر. (1431ق). حسن المدد فی معرفة فن العدد، (تحقیق بشیر بن حسن الحمیری). مدینه منوره: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
  23. جفری، آرتور. (1392ق). مقدمتان لعلوم القرآن-المبانی لنظم المعانی، (مصحح عبدالله صاوی). قاهره: مکتبة الخانجی.
  24. حسکانی، عبیدالله بن عبدالله. (1411ق). شواهد التنزیل لقواعد التنزیل، (تحقیق محمدباقر محمودی). تهران: وازرة الثقافه والارشاد الاسلامی.
  25. خطیب بغدادی، احمد بن علی. (1417ق). تاریخ بغداد أو مدینة السلام، (تحقیق مصطفی عطا). بیروت: دار الکتب العلمیه.
  26. دانی، عثمان بن سعید. (2011م). ‌البیان فی عد آی القرآن، (تحقیق فرغلی سید عرباوی). بیروت: دار الکتب العلمیه.
  27. ذهبی، محمد بن احمد. (1422ق). سیر أعلام النبلاء. بی‌جا: مؤسسة الرساله.
  28. رامیار، محمود. (1384ش). تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر.
  29. ربانی، محمد شفاعت. (بی‌تا). المکی والمدنی فی القرآن، بی‌جا: بی‌نا.
  30. سلطانی رنانی، محمد. (1402ش). تفسیر افنان. اصفهان: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان.
  31. سلمان‌زاده، جواد. (1399ش). روش کشف ترتیب نزول با تمرکز بر اخبار ترتیب نزول، پژوهش‌نامۀ معارف قرآنی، 11(40)، 107-128. https://doi.org/10.22054/rjqk.2020.49912.2022
  32. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر. (1421ق). الإتقان فی علوم القرآن، (تحقیق فواز احمد زمرلی). بیروت: دار الکتب العربی.
  33. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر. (1967م). الإتقان فی علوم القرآن، (تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم). قاهره: مکتبة و مطبعة المشهد الحسینی.
  34. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر. (1426ق). الإتقان فی علوم القرآن، (تحقیق مرکز الدراسات القرآنیه). مدینه منوره: مجمع‌ الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
  35. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر. (1852م). الإتقان فی علوم القرآن، (تصحیح محمد سدیدالدین خان و محمد بشیرالدین)، کلکته هند: BAPTIST MISSION PRESS.
  36. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر. (2000م). ترتیب سور القرآن. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
  37. الصدفی، ابن‌یونس عبدالرحمن بن احمد. (1421ق). تاریخ ابن‌یونس المصری. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  38. ضیایی، علی‌اکبر. (1390ش). تاریخ و اعتقادات اباضیه. قم: نشر ادیان.
  39. طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، (تصحیح فضل‌الله یزدی طباطبایی). تهران: ناصرخسرو.
  40. عاصمی، احمد بن محمد. (1418ق). العسل المصفی من تهذیب زین الفتی فی شرح سورة هل أتی، (تصحیح و ویرایش محمدباقر محمودی)، قم: مجمع احیای فرهنگ اسلامی.
  41. عسقلانی، ابن‌حجر احمد بن علی. (1392ق). الدرر الکامنة فی أعیان المائة الثامنة، (تحقیق محمد عبدالمعید ضان). هند، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیه، 1392ق.
  42. کلباسی، زهرا؛ احمدنژاد، امیر. (1394ش). آخرین نزول؛ مائده یا توبه؟ رهیافتی جدید به مسألۀ آخرین سورۀ نازل‌شدۀ قرآن کریم. پژوهش‌های قرآنی، 20(76)، 86-111.
  43. کلباسی، زهرا؛ احمدنژاد، امیر. (1400ش). بازخوانی نقش مقاتل بن سلیمان در شکل‌گیری آیات مستثنا، پژوهشهای قرآن و حدیث، 54(2)، 447-465. https://doi.org/10.22059/jqst.2022.328812.669795
  44. مسعودی، عبدالهادی. (1389ش). آسیب‌شناخت حدیث، قم: انتشارات زائر.
  45. معرفت، محمدهادی. (1388ش). التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی التمهید.
  46. نزال، عمران سمیح. (1427ق). الوحدة التاریخیة للسور القرآنیه. دمشق - عمان: دار القراء - دار قتیبه.
  47. نزال، عمران سمیح؛ شکری، احمد خالد. (1423ق). علم تاریخ نزول آیات القرآن و سوره. عمان: المؤلفین.
  48. نکونام، جعفر. (1373ش). بررسی ترتیب نزول قرآن در روایات (پژوهشی در ترتیب روایی قرآن کریم). رساله دکتری، (استاد راهنما: سید محمدباقر حجتی). تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
  49. نکونام، جعفر. (1380ش). درآمدی بر تاریخگذاری قرآن، تهران: نشر هستی‌نما.
  50. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب. (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.
  51. Noldeke, Theodor, and others. (2013). The History of The Quran, (Edited and Translated by: Wolfgang H.Behn). Boston, Leiden.
  52. Neal, Robinson. (2003). Discovering the Qur’an- A Contemporary Approach to a Veiled Text, (second edition) .London: scm press,

نسخ خطی

  1. اندرابی، احمد ‌بن ابی‌عمر: الإیضاح فی القراءات العشر، تصویر تک‌نسخه خطی استانبول.
  2. جعبری، ابراهیم بن عمر: قصیده تقریب المأمول فی ترتیب النزول، نسخه خطی.
  3. سیوطی: الاتقان، نسخه خطی اول، تاریخ کتابت: 885ق، نابلس، مخطوطات جامعة النجاح.
  4. سیوطی: الاتقان، نسخه خطی پنجم، تاریخ کتابت: 1286، تهران، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
  5. سیوطی: الاتقان، نسخه خطی چهارم، تاریخ کتابت: قبل از 1800م، واشنگتن دی‌سی، کتابخانۀ کنگره.
  6. سیوطی: الاتقان، نسخه خطی دوم، تاریخ کتابت: 967ق، اصفهان، موزۀ نسخ خطی دانشگاه اصفهان.
  7. سیوطی: الاتقان، نسخه خطی سوم، تاریخ کتابت: -، قاهره، مخطوطات جامعة الازهر.
  8. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم: مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تهران، مرکزانتشار نسخ خطی- با همکاری کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 1368.
  9. العاصمی، احمد بن محمد: زین الفتی فی شرح سورة هل أتی، تاریخ کتابت: احتمالاً 1114.
  10. الکیال، ابوالعباس: عدد آی القرآن علی مذهب أهل البصره، تاریخ کتابت: قرن 9 یا 10، تهران، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
  11. المبانی لنظم المعانی، تصویر تک‌نسخه خطی برلین.