ابهام، ایهام و رازآفرینی در سورۀ یوسف

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

ابهام، ایهام و رازآفرینی از آرایه‌های ادبی هستند که در داستان‌سرایی جایگاهی ویژه دارند. ازاین‌رو، کاربست آن‌ها در سورۀ یوسف که داستانی ستوده‌شده است، شایستۀ بررسی است. فایدۀ این سه آرایۀ ادبی، عمق‌بخشی و ایجاد وقفه‌های کلامی است تا ذهن مخاطب با تأمل و ژرف‌نگری در متن به لایه‌های عمیق‌تر و زوایای مخفی سخن پی ببرد. این نوشتار به روش توصیفی- تحلیلی در پی یافتن بسامد و گسترۀ به‌کارگیری ابهام، ایهام و راز در محتوای این سوره است. بدین منظور، چند مصداق آشکار از ابهامات، ایهامات و رازپردازی‌های این سوره مورد واکاوی قرار گرفت و این نتایج حاصل شد: ابهامات بررسی‌شده در آیات این سوره که ناشی از تعدد احتمالات معنایی و تعدد مرجع ضمیر بودند، به گونه‌ای هستند که بر هر یک از این احتمالات گواه و شاهدی می‌توان یافت و همگی پذیرفتنی‌اند. ایهام واژۀ «ربّ» در سه آیۀ بررسی‌شده، بیانگر دو نگاه مادی و توحیدی است و هر دو معنای «خداوند» و «مالک» را می‌توان هم‌زمان لحاظ نمود. رازپردازی‌های این سوره، ناشی از توجیه‌ناپذیری رفتار شخصیت‌های داستان و همچنین سکوت‌ها و ناگفته‌های متن است، به ‌طوری‌ که پس از اتمام داستان، سؤالات بی‌پاسخ بسیاری به ذهن مخاطبان خطور می‌کند که جواب قطعی برای آن نمی‌توان یافت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Ambiguity, Īhām, and Symbolism in Sūrat Al-Yūsuf

نویسنده [English]

  • Abazar Kafi Mousavi
Assistant Professor, Department of Islamic Theology Education, Farhangian University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Ambiguity, īhām (Arabic: إیهام, English: double meaning), and symbolism are stylistic devices that hold a special place in the realm of storytelling. Consequently, it is both fitting and beneficial to examine the application of these literary devices in sūrat al-Yūsuf (Arabic: یوسف, lit.: Joseph), which is widely regarded as a commendable narrative. The benefit of these three literary devices lies in their ability to add depth and create pauses in the narrative, allowing the audience to reflect and engage with the text more thoughtfully, thereby uncovering deeper layers and hidden nuances of the discourse. This article employs a descriptive-analytical method to examine the frequency and scope of ambiguity, īhām, and symbolism within the content of this chapter (sūra). To achieve this, it analyzes several clear examples of ambiguity, īhām, and symbolism in this chapter (sūra). The results of this research indicate that the ambiguities identified in the verses stem from the multiplicity of semantic possibilities and the varied references of pronouns. Evidence exists for each of these possibilities, making all interpretations acceptable. The term ‘Rabb’ has been examined in three verses and reflects two perspectives: the materialistic and the monotheistic. Both meanings of ‘Lord’ and ‘Owner’ can be considered simultaneously. The mysteries presented in this chapter (sūra) arise from the unjustifiable actions of the characters and the silences and unspoken elements within the text. Consequently, upon concluding the narrative, numerous unanswered questions emerge in the minds of the audience, for which no definitive answers are available.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ambiguity
  • Tawrīya (Arabic: تَوْریة)
  • Īhām
  • Mystery
  • Sūrat Al-Yūsuf
  1. قرآن کریم.
  2. آلوسى، سید محمود. (1415ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  3. ابن‌عاشور، محمد ‌‌بن ‌‌طاهر. (1420ق). التحریر والتنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ‏.
  4. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  5. ابن‌منظور، محمد ‌‌بن ‌‌مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
  6. احمدی، بابک. (1370ش). ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز.
  7. امامی، نصرالله. (1390ش). خاستگاه هنری ابهام و گونه‌های آن. نقد ادبی، 4(13)، 8-22. http://dorl.net/dor/20.1001.1.20080360.1390.4.13.2.3
  8. بیضاوى، عبدالله بن عمر. (‏1418ق). أنوار التنزیل وأسرار التأویل‏. بیروت: دار إحیاء التراث العربى.
  9. حسینی علوی، یحیى بن حمزه. (1423ق). الطراز لأسرار البلاغة وعلوم حقائق الإعجاز. بیروت: المکتبة العصریه.
  10. خرقانی، حسن. (1389ش). جستاری در باب ایهام و آرایه‌های ایهام‌آمیز در قرآن کریم. آموزه‌های قرآنی، ش12، 23-49.
  11. خوانین‌زاده، محمدعلی. (1394ش). معناشناسی تاریخی واژۀ «ربّ». پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، 4(2)، 77-120. https://dorl.net/dor/20.1001.1.24233889.1394.4.2.5.5
  12. خوانین‌زاده، محمدعلی؛ نجارزادگان، فتح‌الله. (1393ش). بازخوانی دیدگاه‌های دانشمندان مسلمان در معنا و اشتقاق ربّ. مطالعات قرآن و حدیث، 8(15)، 33-68. https://doi.org/10.30497/quran.2015.1604
  13. دست‌رنج، فاطمه؛ خانی‌مقدم، مهیار؛ زیدی جودکی، مجید. (1400ش). واکاوی اعجاز ادبی تکرار و کارکردهای آن در سورۀ یوسف (ع). کتاب قیم، 11(24)، 129-147. https://doi.org/10.30512/kq.2021.13474.2620
  14. رازی، محمد ‌‌بن‌‌ عمر. (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دار إحیاء التراث العربى.
  15. رازی، محمد ‌‌بن‌‌ عمر. (1424ق). نهایة الإیجاز فی درایة الإعجاز. بیروت: دار صادر.
  16. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. بیروت: دار العلم.
  17. رستگار جزی، پرویز؛ عزیزیان غروی، علیرضا. (1397ش). نگاهی نو بر پایۀ محورهای ادبی به تفسیر آیۀ 24 سورۀ یوسف(ع). پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، 6(2)، 175-186.
  18. زرکشی، محمد بن عبدالله. (1410ق). البرهان فی علوم قرآن. بیروت: دار المعرفه.
  19. شمس، علی؛ گلی، حسین. (1397ش). واکاوی دلالت ادبی بلاغی مرجع ضمیر «تأویله» بر اعجاز در آیات 36-37 و 45 سورۀ یوسف(ع). پژوهش‌های ادبی – قرآنی، 6(4)، 1-23. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23452234.1397.6.4.1.8
  20. شمیسا، سیروس. (1381ش). نگاهی تازه به بدیع. تهران: فردوس.
  21. صافى، محمود ‌‌بن ‌‌عبدالرحیم. (1418ق). ‏الجدول فى إعراب القرآن الکریم. دمشق - بیروت: دار الرشید - مؤسسة الإیمان.
  22. صفوی، کورش. (1384ش). معنی‌شناسی. تهران: سوره.
  23. طباطبایی، سید محمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  24. طبرسى، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  25. طبرى، محمد بن جریر. (1412ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفه.
  26. طوسى، محمد ‌‌بن ‌‌حسن. (1367ق). التبیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربى‏.
  27. فتوحی، محمود. (1387ش). ارزش ادبی ابهام از دومعنایی تا چندلایگی معنا. زبان و ادبیات فارسی، 16(62)، 17-36. http://dorl.net/dor/20.1001.1.24766925.1387.16.62.12.0
  28. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق). کتاب العین. قم: نشر هجرت‏.‏
  29. قائمی‌نیا، علیرضا. (1379ش). راززدایی از پیام متن، هرمنوتیک بولتمان و گسترۀ راززدایی از متون دینی. قبسات، 5(17)، 32-42.
  30. مصری، ابن‌ابی‌الاصبع. (1368ش). بدیع القرآن، (ترجمۀ سید على میرلوحى). مشهد: آستان قدس رضوی.
  31. معرفت، محمدهادی. (1378ش). علوم قرآنی. قم: ذوی القربی.
  32. مکارم شیرازى، ناصر، و همکاران. (1374ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  33. نکونام، جعفر. (1390ش). درآمدی بر معناشناسی قرآن. قم: دانشکدۀ اصول دین.
  34. ولک، رنه. (1385ش). تاریخ نقد جدید، (ترجمۀ سعید ارباب‌شیرانی). تهران: نیلوفر.
  35. هاشمی، احمد. (1391ش). جواهر البلاغه. قم: حوزۀ علمیۀ قم.